Elsje Fiederelsje.
Wat lijkt het verhaal van Slimme Hans op het laatste blog uit 2023 op dit van Slimme Elsje! En wat zijn ze dom! De overeenkomst zit niet alleen in de vorm, maar ook in de inhoud. Ik haal het Substratum Philosophicum Femininum (SPF) nog maar eens onder de korenmaat vandaan. Want waar gaat het hier om?
Het eerste wat ik dacht, —vieze oude man als ik ben— was dat het hier om een meisje ging van lichte zede. Een meisje zoals Elsje in het liedje Elsje Fiederelsje. Daarom heb ik deze toelichting deze titel meegegeven. Maar ja, een meisje, dat met de meid en later met de moeder en vader neerzit bij een biervat, is nou niet meteen een toonbeeld van een publieke vrouw. En het vervolg zou dan de uitleg krijgen, dat het niet snijden van het koren, zou kunnen betekenen dat zij geen kinderen kan krijgen en dat Hans haar daarom de laan uit stuurt. Kortom, deze invalshoek klopt niet of gedeeltelijk. Het gaat niet om seks, misschien speelt het een rol op de achtergrond, maar de uiteindelijke betekenis graaft dieper.
Eigenlijk zijn beide verhaaltjes (Hans en Grietje uit het vorige blog en Hans en Elsje van dit blog) instructies voor een handelaar, een van de belangrijkste rollen van een Trickster. Nu is het fascinerende dat niet alleen de man instructies krijgt, maar ook de vrouw. Dat wijst op een heel erg oude oorsprong van beide verhalen. De kernwaarde die een mannelijke handelaar zich eigen moest maken, was die van de reciprociteit: voor wat, hoort wat. Als je je dat niet goed aanleert, word je een boef, die vroeg of laat zijn straf niet zal ontlopen, zoals Hans. Een man was gericht op de verkoop en moest niet (al te) inhalig zijn.
De instructies voor de vrouw verschillen van die van de man. Allereerst, is het al opmerkelijk dat er blijkbaar een tijd is geweest dat vrouwen een zo belangrijke functie in de handel hadden dat er speciaal voor hen instructies bestonden. Dat wil zeggen dat deze verhaaltjes op zijn minst teruggaan tot in de Middeleeuwen. Daarna werd de positie van de vrouw zwakker. In de tweede plaats is het opmerkelijk dat de vrouw andere instructies krijgt dan de man. Zij moet leren haar product te organiseren. Elsje is net zoals de directeur van Heineken een handelaarster in bier. Elsje moet ervoor zorgen dat de productielijn van het bier dat zij tapt, niet verbroken wordt, doordat een of andere houweel (rouwdouwer, oorlog?) ervoor zorgt dat er geen graan (gerst) kan groeien, en zij het niet kan snijden met haar sikkel van vruchtbaarheid. Elsje is gericht op de inkoop van de grondstoffen. Dus, man verkoopt en de vrouw koopt spullen in, een arbeidsdeling die we in de oudheid bij de Feniciërs terugvinden.
Langs een andere weg wijst het Elsje verhaal ons ook op haar oude oorsprong. Bij het Hans en Grietje verhaal uit het vorige blog heb ik dat niet kunnen vaststellen. Ik heb van Elsje een soort Demeter gemaakt (zie de plaatjes), maar op de informatie bij Bebel afgaand zou het ook Venus kunnen zijn. In ieder geval een echtgenote of een dochter van Zeus. Wie van beide Romeinse godinnen het is kan ik niet meer uitmaken. Godinnen waren charismatisch: zij wisten de mensen te betoveren.
Nu is er ook een bepaalde — maar ik twijfel — overeenkomst tussen de beide verhaaltjes. Het gedrag van Hans kenmerkt zich door een charismatische inslag: hij weet met zijn autoriteit steeds Grietje er toe te brengen dat zij hem voor niets iets afstaat van zichzelf. Een soort bruidsgift voor in de toekomst, een belofte die Hans uiteindelijk uit Hebzucht niet inlost. Elsje weet ook een soort betovering over de mensen, die haar bier komen drinken, op te roepen. Ook dit is een vorm van charisma en verleidingskunst. Nu denk ik dat de geschiedenis gemaakt heeft dat voor de man charismatisch nog steeds min of meer als een positieve geaccepteerde kwaliteit wordt gezien, terwijl de tovenarij en hekserij van de vrouw gezien worden als negatief en onacceptabel. Oorspronkelijk waren het gelijkwaardige kwalificaties.
Mijn twijfel wordt mij misschien ingegeven door de geschiedenis. Of de verschillen en de overeenkomsten kloppen, is op zich van weinig belang. Voor mij telt dat het SPF (substratum philosophicum femininum) vruchten afwerkt in die zin, dat het je aan het denken zet. Wat ik hier doe is een soort psychologie op een sprookje toepassen. En ik ben niet Bruno Bettelheim en vind dit misschien iets te ver gezocht. Maar zie ook het blog met Tijl en de Bijenkorf, waarin de uitleg ook min of meer psychologisch is. En natuurlijk komt in de Humorale Theorie wel degelijk een soort psychologie van het karakter, Temparamenten (II), en van Gezag (VI-1 en VI-2) voor. Charismatisch zou eventueel vallen in de categorie VI-2-H. Maar sprookjes blinken in het algemeen niet uit in diepgravende psychologie.
(1) De humanist Bebel heeft dit verhaaltje over Elsje al opgenomen in zijn verzameling grappen, facetiae. De Duitstalige webpagina van Wikipedia is veel beter dan de Engelsalige! Het is echter wel echt Duits! Het bronmateriaal is in het archief te vinden! In de Inleiding van de Facetiae zijn op pagina XIII de volgende dichtregels van een dichter (wie?) te vinden:
et nos Optima carpemus dulcia instar apis
Vertaling:
De Maagd plukt de onbuigzame rozen
En wij plukken de Allerzoetste als een bij.
(2) Dit doet mij denken aan Frazers Golden Bough (1981:83), waar hij zegt:
Let us look at you round and round!
Rose of May, come to the greenwood away,
We will be merry all.
So we go from the May to the roses.
Vertaling:
Kleine mei Roos, draai je drie keer om
Laten we je bekijken om en om
Mei Roosje, loop (met mij) weg naar het Groene Woud.
We er zullen allen vrolijk zijn.
Zo komen we van de Mei in de rozen.