Spring hier naar de Franse vertaling Tamazight-gedicht..

Inleiding.

Dit gedicht (lied) heeft een geheel ander karakter dan de vorige drie gedichten. Hoewel het gedicht niet helemaal pro-Frans is, heeft het duidelijk trekken van een loflied op de Franse veroveringen in de Hoge Atlas. Op grond van deze liederen concludeerden de Fransen dat zij door de Berbers als een soort bevrijders werden omarmd. Wat mij verbaasd is de actualiteit van het lied, omdat in dit lied een idee naar voren komt dat de Amerikanen t.a.v. Irak en Afghanistan nog steeds huldigen. In dit lied heb ik “Roumi” steeds vertaald met “Fransman” en tussenhaakjes “Westerling”. “Roumi” betekent letterlijk Romein, maar de de aanduiding wordt nu gebruikt voor iedereen, die niet uit de Arabische wereld komt. Opvallend is dat dit gedicht veel prozaïscher is dan de vorige drie liederen. Wat daarvan de reden is, weet ik niet. Het is minder hoopvol, en het water staat hun aan de lippen. Dat prozaïsche komt onder andere tot uiting, doordat de tekst naar verschillende trickster-verhalen verwijst. Deze keer niet het Hooglied, de Ilias of Odyssee, maar Aesopus en zijn kornuiten. En…… het Nieuwe Testament.

         

Noten.

(1) Sidi El Mekki is een maraboet, een heilig man met bijzondere gaven. Aan zijn woord werden profetische kwaliteiten toegedicht. Hij is uit het geslacht Aït Sidi Ali. Zoals ik op een eerder blog al heb gezegd was deze stichter ooit eens verwant aan de schoonzoon van de profeet Mohammed, Ali, die zich van de hoofdstroom in de Islam, de Soennieten, afscheidde om een eigen beweging te beginnen: het Sji′itisme (voor meer informatie zie vorig blog). Deze maraboet en zijn broers zetten de Ichqerr, waarvan op dit blog de liederen staan, aan tot het uiterste verzet. De broers kwamen om in de strijd tegen de Fransen. In 1932 gaf Sidi el Mekki zich over. Hij is in 1934 de caïd (chef) van de Aït Sokhman, in dienst van de Fransen. Na de uitschakeling van de Aït Ichqerr door de Fransen, wist hij zich een prima positie te verwerven, waardoor hij alle voordelen genoot van zijn onderwerping. Volgens de Ichqerr ging het hem goed, zeiden ze ironisch bedoeld. Hij werd een grappenmaker genoemd zonder scrupules. Een echte trickster?

         

(2) Er zijn veel studies gedaan naar wat men het Maraboetisme is gaan noemen, door Fransen, maar ook door Nederlanders (un. van Leiden). De Fransen zagen van het begin af aan mogelijke collaborateurs in de vele maraboets die noord Afrika rijk is. Geruchten zijn er dat het een maraboet was in het Zuiden van Marokko die de Fransen de weg hielp vinden door de bergen. Hoeveel er van dit soort verhalen waar is, is de vraag. Misschien is er sprake van dubbel spel: door de Fransen te vriend te houden, wisten ze het verzet te ondersteunen. Op het plaatje is een “kobba” (heiligengraf) te zien, waarin een maraboet, een heilig man, zou zijn begraven. Om een graf heen bevinden zich vertrekken waarin tot op de dag van vandaag allerlei activiteiten plaats vinden zoals voorlichting op landbouwgebied, maar ook voorlichting op het gebied van hygiëne. Sommige maraboets worden krachten toegeschreven, waarmee men door het doen van een “hadra” (een trancedans) geestesziektes meent te kunnen genezen. Sommige geesteszieken vinden ook echt (tijdelijke) genezing en het is onduidelijk waardoor of waarom. Vooral vrouwen bezoeken massaal heiligengraven (kobba′s), omdat zij uit angst voor onvruchtbaarheid denken geen kinderen te kunnen krijgen. Door het graf te bezoeken smeken zij de zegen van de heilige over zich af om kinderen te mogen baren. Er zijn schatrijke maraboets.

         

(3) Hier komen we dan meteen al in het begin een van de bekendste trickster–thema′s tegen: het gevecht van de linkerhand met de rechterhand. Over de betekenis ervan is men het nog niet eens. Het niet kunnen kiezen voor de ene of de andere hand als hand om iets te pakken, te sturen etc. komt bij veel kinderen voor, als ze moeten leren schrijven. Ik was zo′n kind. Waarschijnlijk heeft het een fysieke oorzaak, omdat je in een rechts geöriënteerde maatschappij opgroeit en zelf de neiging hebt dingen links te doen. Je hebt die neiging, omdat je links ”sterker” bent, en vaak impulsief links reageert. De strijd tussen links en rechts is er dan een van het individu tegen de maatschappij, maar ook die van natuur tegen de cultuur en culturele overheersing. Misschien, in bepaalde periodes, is het een verzet tegen een overheersende culturele dominantie, een neiging terug te willen naar de zuivere natuur, die natuulijk niet bestaat.

         

(4) Kalk is een merkwaardig goedje. Het kwam ook al eerder in deze serie Tamazight-liederen ter sprake. Het lijkt geassocieerd te worden met karbiet, dat op Oudjaarsdag gebruikt wordt om met melkbussen te kunnen knallen. Toch heeft kalk andere eigenschappen dan karbiet. Kalk wordt namelijk in de natuur gewonnen, onder andere in de Atlas. Het was een geliefd product om wanden aan te strijken, te bepleisteren. In deftige Marokkaanse villa′s tref je nog steeds versierde kalkplafonds (gipsplafonds genoemd) aan, zoals wij die kennen uit negentiende eeuwse huizen van de betere stand. Ook de maraboets laten zich hun graf en de weg ernaartoe witmaken met kalk (zie foto). Van nature is kalk niet wit, maar is het grauw én waterafstotend. Het is die laatste kwaliteit, waarom het vroeger zoveel in huizen te vinden was. De muren hadden dan geen last meer van optrekkend vocht. Uit de Oudheid kennen we kalk als een bestanddeel om cement te maken. Duidelijk is dat er veel vraag was naar kalk, en dat men er mensen voor inschakelde om het uit de bergen (Atlas) naar de stad te vervoeren. Verwant aan kalk is ook gips dat ervan wordt gemaakt. Zoals Hermans al uiteen zette in Paranoia, heeft gips eigenschappen, waardoor het doet denken aan vernietiging van huizen en soms hele steden als alle huizen van die stad wit zijn (zoals Jericho of Algiers). Dat witte wijst op oude kennis overgeleverd uit de Klassieke Oudheid.

         

(5) En daar is-ie dan weer als een duveltje uit een doosje: het vliegtuig. In de strijd van de Fransen tegen de Amazigh (Berbers) moet het een belangrijk wapen zijn geweest. Dat vliegtuigen hierin zo′n belangrijke rol hebben gespeeld, daar had ik nog nooit eerder van gehoord.

         

(6) Zoals in noot 1 gezegd werd Sidi El Mekki, nadat hij zich had overgegeven, de caïd (chef) van de Sokhman (een Berber stam in de Hoge Atlas) in dienst van de Fransen. Maar de Sokhman bleven zich verzetten en keerden zich tegen hun maraboet. Op het filmpje waarop de Aït Sokhman een lied zingen en dansen, zijn dezelfde bergen herkenbaar waarvan op het blog een foto uit 1934 en een uit 2011 is toegevoegd. Uit de vergelijking van de foto′s valt goed de economische vooruitgang op te maken: de huizen zien er veel beter uit en er zijn ook veel meer huizen gebouwd. In het lied is sprake van konvooien zwervers langs de wegen. Marokko werd in de periode tussen de twee wereldoorlogen geteisterd door hongersnood. Deze zwervers zijn niet alleen politieke vluchtelingen zoals het lied suggereert, er lag een economische noodzaak aan ten grondslag. Doordat de Fransen wegen (met dwangarbeid —Frans: corvée— verricht door de Amazight) aanlegden, vertrokken mensen uit de dorpen in de bergen, waardoor er te weinig mankracht in de dorpen achterbleef om het dorp economisch gezond te houden. Ook werd het platteland geteisterd door epidemieën, die zich veel gemakkelijker verspreiden, nu alles open lag. De Fransen brachten niet alleen vooruitgang, maar ook rampen voor de plattelandsbevolking met zich mee. De rol van de trickster is tweeslachtig: het is een Sidi El Mekki die profiteert en een zwerver die machteloos zich tegen een veel sterkere vijand verzet, beide tegelijkertijd. In een eerder blog kwam dit ook al aan de orde.

         

(7) Hier wordt een toespeling gemaakt op een fabel van Aesopus. De leeuw en de vos hebben een bondgenootschap gesloten om de kameel te pakken te nemen. Dat lukt en de buit moet onder hen worden verdeeld. De vos neemt deze taak op zich, omdat hij als slager ervaring heeft met het verdelen van vlees. Natuurlijk legt hij het vlees voor zichzelf apart en maakt van de maag van de kameel een zak waarin hij alle botten van het beest doet. Naast elkaar lijken de stapel vlees en botten ongeveer even hoog. En de leeuw accepteert de verdeling van de buit. Ik heb hiervan alleen een variatie bij Aesopus kunnen vinden: de leeuw, de ezel en de vos. Het gaat dan niet om een kameel, maar om een ezel. En de verdeling is ten nadele van de vos. De verdraaiing van de fabel van Aesopus maakt des te duidelijker dat het hier om een vergelijking met de werkelijke situatie gaat: het is een toespeling op de vergaarde rijkdom (vlees) van de Maraboet, en de gevallen Amazight strijders (botten) tegen de Fransen.

         

(8) Bab n′Waïad, een bergpas in de Hoge Atlas.‎ Om u een indruk te geven is een filmpje gemaakt in dezelfde omgeving toegevoegd.

         

(9) Bij Tafezza vond een bloedige slag plaats tussen de Fransen en de Ichqerr. Velen van hen vonden daar de dood. Tafezza ligt in de Hoge Atlas. De dichter heeft de slachtoffers in rijtjes naast elkaar gelegd zien liggen alsof het repen huid waren om leer van te maken. Door zo strijd te leveren kon Sidi El Mekki zich in de ogen van Fransen profileren als een belangrijk man. Van dit idee plukte hij de vruchten door later caïd van de Sokhman te worden.

         

(10) Volgens de overlevering is de Koran in het Arabisch doorgegeven aan de profeet en in die taal opgeschreven en bewaard (op hout) in de hemel. Kort door de bocht gezegd: in de hemel spreken ze Arabisch. Daar komt geen woordje Frans bij te pas. Toch, zegt deze dichter, staat er geschreven: “bonjour” (goede dag). Ik weet niet of ik dit nu ironie of cynisme moet noemen, maar de verbittering en ongeloof in het geloof spreekt hieruit boekdelen. Voor de dichter komt het voor dat de Fransen beschikken over het ware woord Gods en niet de maraboet.

         

(11) Hier wordt het gedrag van de Berbers vergeleken met het gedrag van kinderen ten aanzien van hun ouders. Nog steeds kussen kinderen de hand van hun vader om hem hun erkentelijkheid te tonen. Het is een teken van respect, dat in dit geval de Ichqerr de Fransen ontzeggen.

         

(12) Op het plaatje rechts is de wapenuitrusting te zien waarmee de Ichqerr met de Fransen de strijd aanbonden. (Door op het plaatje te klikken kun je hem groter maken en de begeleidende tekst lezen.) Iedereen kan op zijn klompen aanvoelen dat dit een ongelijke strijd is en dat de Berbers deze strijd gingen verliezen. Zoals in noot 1 gezegd, zou een maraboet over profetische gaven beschikken. Daardoor werd hem het gezag over een stam toevertrouwd door God, omdat hij ze voor rampen in de toekomst zou kunnen behoeden. Sidi El Mekki behoedde zijn stam, de Ichqerr, niet voor de nederlaag die ze tegen de Fransen leden. Vandaar dat de dichter zegt: “Je wist niets”, waar je dan achter zou moeten denken “in het vooruit”. Sidi El Mekki leidde zijn volk de ondergang tegemoet.

         

(13) In noot 10 was er al sprake van dat God zich in het Frans uitsprak ten voordele van de zoon van Lalla Atto. Lalla Atto is de moeder van Sidi El Mekki. Hier krijgen we ineens een toespeling op het Nieuwe Testament. Het “hout” dat de onderworpene moet dragen, is een verwijzing naar het kruis dat Jezus droeg bij zijn terechtstelling. Waarom doet iemand dat? Je krijgt het idee dat ook de Jezusfiguur gezien wordt als een tricksterfiguur. Hij is slachtoffer en overwinnaar tegelijkertijd. Het doet mij denken aan de rol van de ezel in Noord Afrika. Is dit nu oproepen tot strijd (waarschijnlijk) of instemmen met de Franse heerschappij? Het lied geeft op deze manier een geweldig inzicht in de complexiteit van oorlog. Waar ligt je loyaliteit en wie is de vijand? Schik je je naar de sterkste of verzet je je tot het uiterste, ook al ben je zwakker?

         

(14) Wanergi is een rivier in de Hoge Atlas waar de Aït Sokhman oorspronkelijk vandaan komen (Archives marocaines, section sociologique). In dit gedicht wil dit zeggen dat ze hun uiterste best hebben gedaan om te strijden voor hun zaak.

         

(15) De Fransen hadden de gewoonte om het Marokkaanse platteland te beschrijven in termen van de wilde natuur. Een vergelijking van de bewoners met wilde dieren is niet aanstootgevend, volgens de Fransen uit die tijd, maar realiteit. In een Jeha–grap kwam het aanlijnen van honden ook al voor. De Ichqerr dichter neemt ook dat idee over en voegt eraan toe dat het de schuld van de wilde beesten zelf is dat zij om het leven komen. Ze zijn in een strik gelopen, die steeds strakker aantrekt naar mate het wilde beest zich meer verzet. Dit beeld waren we ook al eens bij de Indianen van Noord Amerika tegengekomen: de trickster bij de Kwakiutl.

         

(16) Het woordje “eigengereid” heeft een hele serie van trickster–verhalen in het leven geroepen. Nu eens is het de ezel dan weer is het een echtgenote als Foufouya. In de bekendste grap gaat het over een echtgenote die voor zo eigengereid doorgaat dat de echtegenoot ze stroomopwaarts gaat zoeken, als zijn echtgenote, die niet kan zwemmen, in de snel stromende rivier valt. In alle delen van de wereld is hetzelfde verhaal terug te vinden. Moet toch wel iets over de man–vrouw verhouding zeggen?

         

(17) Tizi Ouqcha is een berghelling in de Hoge Atlas: zie ook noot 8.

         

(18) Bencherrou is een burcht in de Hoge Atlas

         

(19) Kujjan was een rijke man die voor de Fransen op de vlucht ging en in het verzet om het leven kwam. Hij kwam ver van huis om het leven. Misschien dat men daarom bleef geloven dat hij nog steeds in leven was.

         

De originele tekst.

Uit: Le Maroc catholique Izlan et Imaïat (1934), Volume 14, numméro 4–pag. 216–219: vierde gedicht.