Voorbeeld.
Beslisstruktuur.
Het magisch vierkant.
Eerder op deze website hebben we het magische vierkant gebruikt om grappen, waarin de deur een centrale symbolische functie kent, te analyseren. Van ditzelfde principe van het magische vierkant maken we gebruik om een nieuwe grap te maken. Hieronder staat het bekende vierkant, waaraan we een zwaai hebben gegeven om te benadrukken dat er behalve tekst ook een beeld (symbool) nodig is om de wieken in beweging te zetten. Pas het begrijpen van het symbolische gehalte van de grap, maakt mogelijk te begrijpen wat er op spel staat. De grap zet je aan het denken. En meestal denk je na over een beslissing die van belang is voor je verdere leven. Maar wat ben je nu aan het doen, als je een grap maakt uit delen oude al bestaande teksten? Allereerst maak je dan een grap, omdat je het een leuke bezigheid vindt er een te maken. Maar als de grap niet meer direct met een probleem te maken heeft, dat je bezig houdt, waar ben je dan eigenlijk wél mee bezig? Op dat moment ben je met een onderzoek naar taal bezig, waarom de dingen betekenen, wat ze betekenen. Eigenlijk ben je dan een probleem aan het maken, in plaats van het op te lossen.
Voortbordurend op het vierkant van Greimas, maak ik eerst een vierkant, waarin cijfers en letters staan voor 4 stukken tekst die ik uit grappen van vroeger heb genomen om er een nieuwe mee te maken. Zie tekeningen hieronder. In principe zijn er 16 mogelijkheden om tot een nieuwe grap te komen. Daar vallen er vier vanaf, omdat er 4 grappen zijn waarvan ik gebruik maak om er zinnetjes uit te halen. Als je die zinnettjes weer in de juiste volgorde onder elkaar zet, krijg je een soort samenvatting van de grappen waaruit de zinnetjes zijn genomen. De originele teksten zijn in een apart document onder deze link te vinden. Omdat je de zaak ook helemaal ondersteboven kunt zetten, doen zich nog eens 16 mogelijkheden voor om tot een verhaaltje te komen. Bij elkaar zijn er 28 nieuwe teksten mogelijk, waarvan er 12 grappig zijn en 16 een verhaaltje vertellen. Zoals in de Moppenfabriek verteld, is nu al één van de uitkomsten van dit experiment dat als je de tekstjes zo onder elkaar zet als gevraagd, er grappen ontstaan. Maar je kunt ook van het verhaaleinde af aan beginnen, en gek genoeg ontstaan er dan verhaaltjes zonder clou. Maar het zijn wel verhaaltjes. In deze fase hebben we het nog niet over het invoegen van woorden met een symbolische lading; we hebben het hier strikt over zinnen, die niet meer betekenen dan er staat.
Verhaal 1: De grap.
Vier zinnen.
Ik heb een rode diagonale lijn in het magische vierkant gezet om aan te geven dat ik in de Moppenfabriek onder de keuzes “begin” , “reactie–actie”, “actie–reactie” en “slot”, respectievelijk zin 1 (A1) uit “begin”, zin 2 (B2) uit “reactie–actie”, zin 3 (C3) uit “actie–reactie” en tenslotte zin 4 (D4) uit het “slot” heb genomen. De laatste tekening maakt duidelijk dat er heel andere combinaties mogelijk zijn, die ik hier verder niet zal uitwerken. Dat laat ik aan u over. Je mag een zin tweekeer uit dezelfde verzameling nemen, bijv A1 en A3, maar daarmee zet je twee beginfragmenten achter elkaar. Om een vervolg te hebben is het dan beter om ook uit de volgende verzameling een zin (B2 en⁄of C4) te nemen, zodat de grap niet meer uit vier delen, maar uit vijf of zes delen bestaat om de voorgang van de grap te verzekeren. En ook mag je tweekeer de tekst met hetzelfde nummer, bijv. C1 en D1 gebruiken. In feite gebruik je dan twee delen uit dezelfde grap, waardoor er een grotere gelijkenis met die ene grap ontstaat en de andere drie minder gewicht in de schaal leggen. Het gemakkelijkst is het om uit elk vakje van het vierkant precies een tekstje te kiezen. Maar de vakjes A1, B1, C1 en D1 of A2, B2, C2 en D2 etc. leveren de oorspronkelijke grap weer op (misschien iets ingekort).
De beginzin van de grap ( A1)leest nu als volgt:
Het tweede gedeelte van de grap (B2), “reactie–actie”, gaat als volgt:
Het derde gedeelte van de grap (C3), “actie–reactie”, gaat als volgt:
—”Dat kan toch niet waar zijn!“
En ten slotte het laatste gedeelte van de grap (D4), het “slot”, luidt:
“En…… en hij is eruit gelopen!” stotterde [de lange ⁄ Jeha ⁄ Nasreddin ⁄ Cepot ⁄ Pushkin ⁄ etc.] van aandoening.
Versie 1: De nieuwe grap.
We voegen nu de vier delen weer samen onder elkaar in dezelfde volgorde tot één nieuwe grap. Het is duidelijk dat daarbij keuzes moeten worden gemaakt, bijv. wie is de hoofdfiguur, [Jeha ⁄ Nasreddin ⁄ Cepot ⁄ Pushkin ⁄ etc.]? In de tekstverwerker kun je dat het gemakkelijkst doen door alles wat je niet kiest, uit de tekst met de knop “delete” of “backspace” te verwijderen. Ik kies voor Nasreddin. Nu blijkt een andere keuze, nl. die waarin sprake is van [een hondje ⁄ tijger ⁄ poes etc.] anders te moeten worden genomen. Als we de plaats die symbolen in teksten innemen met elkaar vergelijken, zoals op de webpagina “symbolen” gebeurt, dan staat de “kist” in de categorie Herakles en het “hondje ⁄ etc” in de Restcategorie. Alleen in dit geval kun je een symbool uit de ene, de Restcategorie, vervangen door een symbool uit een andere (de Heraklescategorie in dit geval). Binnnen een categorie kunnen symbolen elkaar vervangen, niet er buiten. Alleen de Restcategorie functioneert als een container waarin die symbolen staan, die je door symbolen uit de andere drie categorieën kunt vervangen. Je kunt ook de symbolen van dezelfde categorie met elkaar verwisselen, maar dat was al wel duidelijk, denk ik. Om de twee delen met elkaar te laten sporen vervangen we “ het hondje ⁄ etc” door een symbool uit de Heraklescategorie: de “kist”.
Ik ga niet alle keuzes toelichten. Dit zijn de belangrijkste om te komen tot de volgende nieuwe grap:
Nasreddin gaat naar de buren in Duitsland. Hij reist met de bus met naast zich een dame met op de schoot een kistje. Hij rookt een sigaret. Al vlug brak het uur van uitstappen aan. De dame gaf hem zijn kistje terug, en Nasreddin maakte aanstalten om op te stappen. Vlug deed hij het kistje open om zijn eigendommen te inspecteren. Toen brak hij ineens uit in een luidkeels gejammer en geklaag: “Ik heb mijn vertrouwen in u gesteld. Kijk nou toch eens! Er zit geen goud meer in mijn kistje, maar gewoon houtskool. Wat is me dat voor een dame? Ik ga meteen naar de rechter om hem alles te vertellen!” —“Maar dat is helemaal geen klacht,” antwoordde de Rechter,” integendeel het is een vreugdezang.“ De rechter en Nasreddin keken elkaar aan met boze gezichten en Nasreddin dacht: “Wat ben ik daar ingelopen!” —“En…… en …het goud is er zeker vanzelf op pootjes uit gelopen!” stotterde Nasreddin van aandoening.
Om tot deze grap te komen moeten er nog wel een paar kosmetische ingrepen gedaan worden, maar in principe is het behoorlijk eenvoudig om deze nieuwe grap te genereren. En de grap heeft een clou: de rechter weet Nasreddin “zijn schat” afhandig te maken. Waar hij hulp had verwacht, krijgt hij juist tegenwerking. Je blijft met de vraag zitten: was er nu goud of niet? Gaat het om een verhaal met als onderwerp de bedrieger bedrogen, of was de rechter samen met de dame Nasreddin echt te slim af. Al deze overwegingen maken het verhaal grappig met een ontwijkende clou. Ontwijkend, omdat de clou voor meer dan één uitleg vatbaar is. Voor iedereen die er niet van overtuigd is dat deze tekst grappig is, wil ik een kleine oefening in hersengymnastiek voorstellen. Vervang Nasreddin door Trump en de kist door een poes. En de grap kan variëren van gewoonweg grof tot uiterst fijnzinnig, afhankelijk van de stemming. Ik denk dat verdere uitleg overbodig is en ik u ervan heb kunnen overtuigen dat het hier om een grap gaat. Als we nu de grap helemaal achterstevoren zetten, krijgen we een heel ander effect!
Versie 2: Het verhaal.
Natuurlijk moeten er ook in de achterstevoren versie keuzes gemaakt worden. In principe doen we dat op dezelfde manier als hierboven. Soms moet ik een werkwoord een iets andere betekenis meegeven: “er onder uit gelopen” wordt “eronder uitgekomen”. Ook moet ik erop letten de tweede hoofdpersoon (de priester) op het juiste moment in het verhaal te brengen. Verder doen zich geen echte moeilijkheden voor.
Zij keken elkaar aan met gezichten die zeiden: ”Wat zijn we daar ingelopen!“ ”En…… en hij is eronderuit gekomen!“ stotterde Pushkin van aandoening. —”Maar er valt niets te klagen,“ antwoordde de priester,“ integendeel het is een vreugdezang.”—“Dat kan toch niet waar zijn!”, zei Puskin.
Al vlug brak het uur van opbreken aan. De priester gaf hem zijn zak terug, en Pushkin maakte aanstalten om op te stappen. Vlug deed hij de zak open om zijn eigendommen te inspecteren. Toen brak hij ineens uit in een luidkeels gejammer en geklaag: ”Ik heb mijn vertrouwen in u gesteld. Kijk nou toch eens! Er zit geen goud meer in mijn zak, maar gewoon houtskool. Wat is me dat voor een priester? Ik ga meteen naar de rechter om hem alles te vertellen.!“
Pushkin gaat naar de rechter in Duitsland. Hij reist met zijn ezel in gezelschap van de priester met op zijn schoot een hondje. Hij rookt een sigaret.
We hebben nu meer met een grappig verhaaltje te maken. Wat er in het begin is gebeurd, is niet helemaal duidelijk. De beide hoofdpersonen is iets overkomen, waardoor je van streek kunt zijn, of je zegt: “Ach, zo belangrijk is het nou ook weer niet.” Daarna wil Pushkin van de priester afscheid nemen, maar net op tijd bemerkt hij het bedrog. Hij daagt de priester voor de rechter en samen stappen ze op de ezel om naar de rechter te gaan. De film zoomt uit en we zien de beide mannen gezeten op een ezel, waarvan er eentje een sigaret rookt net als Lucky Luke. Opvallend is dat het verhaaltje grappig blijft, maar de clou is er uit verdwenen. Rara, hoe kan dat?
Conclusie.
Is een grap alleen maar het omkeren van een rechtlijnig verhaal? Dat kun je niet zeggen, want juist door de handeling van de reactie vooraf te laten gaan aan de actie, stond de boel ook in de eerste versie al op z′n kop! Dus waardoor heeft het nogmaals achterstevoren vertellen het effect dat de clou uit het verhaal verdwijnt? Het centrale thema is in beide gevallen het voorkomen voor de rechter. In de eerste versie wordt het verhaal grappig, doordat de rechter de zaak bedondert. In de tweede versie zijn we nog onderweg naar de rechtbank. Daardoor wordt de tweede versie niet grappig. Dat wil iets zeggen over de plaats, de centrale en symbolische plaats die het recht inneeemt in deze grappen. Vandaar dat we ervoor een categorie hebben gemaakt: de Salomon–categorie. Het wil ook zeggen dat alleen als iets gewicht heeft, zoals een rechter of een president, er sprake kan zijn in dit genre van een grap. Het gewicht kan te groot zijn, of te licht, een windbuil, en dan komt de grap om de hoek kijken.