1. Op zoek naar een patroon.

Mijn werkwijze vindt z′n basis in de veronderstelling dat er een taalkundig patroon, een grammatica, een structuur, in grappen valt te ontdekken. Ik ga om de struktuur van de grap te vinden te rade bij de theorie van Greimas, een theorie die volgens mij in het verlengde ligt van de ideeën van Vladimir Propp. Greimas tekent een vierkant om 4 altijd in verhalen voorkomende acties in beeld te brengen: (actie (1)–reactie(2)–reactie(3)– en uitkomst van de inzet (4)). Deze 4 acties in een verhaal kunnen voortdurend leiden tot steeds weer andere resultaten. Een actie wordt beschreven door een werkwoord, een handeling die een proces in het verhaal op gang brengt. De kern van het verhaal wordt gevormd door het tweetal actie(~S₂) -reactie (~S₁); deze kern kan ik niet vinden zonder aanzet (S₁) en afloop (S₂). Door deze vier elementen in een grap te onderscheiden, vind ik zijn taalkundige, werkende kern: de motor. In de aanzet (S₁) wordt meestal een voorwerp genoemd met een symbolische waarde. Het symbool krijgt zijn betekenis, nadat het resultaat van de handelingen zich heeft aangediend. Het symbool “mantel” krijgt zijn betekenis van gedelegeerde goddelijke macht alleen als in de grap een rechter voorkomt die en oordeel uitspreekt. Het symbool “mantel” bedekt de schande, als in de grap fatsoensnormen aan de orde zijn. En tenslotte betekent het symbool “mantel” een transportmiddel naar een andere wereld, als er sprake is van ten hemel opneming of de dood.

Dit eerste deel gaat over de zoektocht naar het patroon, de taalkundige kern. De grappen blijken allemaal zich te voegen naar het schema van Greimas. Ook langere verhalen kunnen aan de hand van dit schema worden samengevat: Libro de buen Amor of Gargantua en Pantagruel. De figuur die de spil is van de grap, maakt onderdeel uit van een strak vertelplan. Het gaat in onderstaand verhaaltje toevallig om een Jeha–verhaal; je kunt voor Jeha ‎invullen: Nasreddin, Anansi, Tijl Uijlenspiegel, Pushkin, Coyote en al die andere figuren ‎waaromheen zich dit soort grappen heeft ontwikkeld. Bij de reductie van het verhaal tot z′n essentie moet je (volgens , Greimas en Vladimir ‎Propp) letten op de volgorde van handelingen in het verhaal. In onderstaand verhaaltje zijn die zinsdelen onderstreept. De “S” bij Greimas staat voor signaal, teken, waarop een reactie wordt verwacht. Vandaar dat zijn theorie doorgaat voor een semiotische theorie, een theorie van signalen, tekenen. In het ‎begin van het verhaal gaat de moeder weg (S₁), daardoor zit haar zoon thuis (~S₂) en hij heeft ‎daar na verloop van tijd geen zin meer in. Hij krijgt een idee om aan deze situatie te ontsnappen (~S₁) om uiteindelijk te ontdekken waarom zijn moeder zolang wegblijft (S₂). Eenvoudig samengevat: Actie-reactie(-1)-‎reactie(-2)-resultaat. De deur is in deze grappen het belangrijkste symbool. De betekenis hiervan komt in de volgende paragraaf met de titel “Symboliek” aan de orde. En bij grappen is het resultaat altijd onverwacht en niet of juist over de ‎top heen logisch. De opbouw van de grap is symmetrisch.

Het element ~S₁ speelt een centrale rol. Het uit zijn hengsels lichten van de deur vat in ~S₁ de strekking van de grap samen. ~S₁ krijgt ‎zijn grappige betekenis binnen de volgende voorwaarden: een actie‎‎ (“het op de rug dragen”), een zelfstandig naamwoord met symbolische ‎betekenis (“deur”) en een ‎situationeel (bijvoeglijk of) zelfstandig naamwoord (“bruiloft”), ook soms symbolisch bedoeld. In de titel van de ‎grap komt één van deze elementen terug, in dit geval “de deur”. Titels van deze verhaaltjes zijn overigens allemaal later toegevoegd als een soort kapstok om de grap te vertellen.‎

   S₁ :

Als we dat in het Vierkant van Greimas onderbrengen, dan ziet dat er als volgt uit. De S₁ bij Greimas is bij ons: het vertrek van huis door de moeder van Jeha. De ~S₂ is de ‎opdracht die Jeha moet uitvoeren: op het huis passen , waarop hij met een onverwacht antwoord komt: het uit zijn hengsels lichten van de deur (~S₁). Ten slotte komen we bij het resultaat van al deze handelingen S₂: hij vindt zijn ‎moeder. Het bijzondere en centrale belang van ~S₁ zit in dit schema al aangeduid door het ‎nummer 1 mee te geven, hoewel het in de volgorde aan het vierkant later voorkomt.‎ Waarom Greimas ~S₁ en ~S₂ in volgorde verwisselt, is mij niet duidelijk. In mijn geval komt het van pas, omdat een van de belangrijkste kenmerken van de grap is: het omkeren van de machtsverhoudingen: de zoon weet zijn moeder “te slim” af te zijn.

De actie van de Moeder van Jeha (“Hou de deur in de gaten!”) wordt ontkracht door de reactie van haar zoon Jeha (“Zijn antwoord luidt als het ware: daar is het gat van de deur!”) door een woordspel met een dubbele negatie: vermenigvulding van twee negatieve waarden levert een positieve waarde op. Het zou zo een voorbeeld uit de analytische logica kunnen zijn.

Uit het schema blijkt de hegeliaanse dialektiek: these–antithese–synthese. Daarbij valt op dat ~S₁ en ~S₂ in de antithese worden samengenomen om tot de punchline (S₂) van de grap te komen. In feite ligt in de dubbelbodemige antithese (“iets in de gaten houden”) de oorsprong van de communicatiestoring tussen moeder en zoon, een door de zoon bewust verstoorde communicatie. In de tekst zelf is het een woordspel met dramatische gevolgen.

Het verhaal was een soort watermerk in een ‘paspoort’, de tessara hospitalis. Omdat er steeds hogere eisen gesteld werden aan de betrouwbaarheid van het document, kregen de verhalen, die zo compact mogelijk moesten zijn, een steeds ingewikkelder structuur. De Klassieke grappen vieren dan hoogtij in de geschiedenis, als de grenzen tussen de landen worden opgetrokken en het nationalisme hoog in het vaandel wordt geheven.

2. Symboliek.

"Evenals de eerste redenen waarom wij gingen praten gelegen zijn in onze gevoelens, zo ook zijn onze eerste uitingen vergelijkingen. De overdrachtelijke taal was er als eerste, de eigenlijke betekenis kwam pas daarna."

We nemen de verhalen over De Deur van dit hoofdstuk als uitgangspunt om de verschillen te bepalen. Het uitgangspunt is willekeurig, en had ook een andere grap kunnen zijn.

1. Welke helden hebben we? Jeha, Nasreddin, Yoha, Yak-baba, Lala Foufouya, Euclio en een klein Russisch meisje. Dit lijstje zou je zonder meer kunnen aanvullen met Anansi (ook onder de naam Pakayana of Dohon bekend) en de Prairiewolf, soms ook gewoon trickster genoemd. Tijl Uilenspiegel en Broer Haas (Brer Nansi of Brer Bouki). En hun tegenstanders: de moeder, de buren, rivalen, Mohamed Aroesi (man van Foufouya), Staphyla (de slavin van Euclio), de Gans en het broertje (van het Russische meisje). Helpers ontbreken! Misschien zou je de egel in het Russische sprookje een helper kunnen noemen, de echtgenoot van Foufouya is het zeker niet!
2. Welke attributen? Voornamelijk de Deur, maar ook de was, het krukje en de ezel, de schat (een kistje), kleding, lekkers en cadeautjes.
3. Welke plaatsen? Het begint allemaal in huis. Daarna speelt het buiten de stad in een ander huis, waar een bruiloft wordt gevierd, of bij een rivier om de was te doen. Of, op een wasplaats in een stad, of een plek in de bergen in het land der zotten. Tenslotte, is er het huis op (kippen-)poten in de Russische variatie.
4. Het tijdstip waarop? Bij gelegenheid van een bruiloft. Voor het doen van de was, om iemand niet te laten passeren, bij Foufouya, verschillende gelegenheden (ontvangst gasten, laat thuis komen man, ontmoeting met rovers), uitgaan van Euclio, de roof door de ganzen van het jongere broertje.
5. Ondanks de enorme overeenkomst is de uitkomst, (S₂), de punchline heel verschillend: hij weerstaat de wil van de zich weinig om hem bekommerende moeder en gaat feest vieren, hij stelt de buren in de gelegenheid om te stelen, ze is een vrouw die niet voor rede vatbaar is (in land der zotten), hij (Euclio) maakt anderen juist onnodig wantrouwig, het Russische meisje weet haar broertje te redden en vindt een schat. In de Aulularia treffen we ook het traditionele einde van een sprookje aan: een bruiloft.
6. En ondanks de heel verschillende uitkomsten, blijft de strekking van het verhaaltje humoristisch. Dit is onbegrijpelijk mooi aan dit soort verhaaltjes.

Ik denk dat symbolische–verhalende elementen —dat is een symbolisch gebruikt zelfstandig naamwoord, ‎plus soms nog een ander situationeel (= tijd en plaats) zelfstandig naamwoord, ook vaak symbolisch gebruikt, gekoppeld aan een werkwoord— de formule vormen om “iets” te onthouden …… of juist te vergeten! Voorbeeld: Jeha ‎draagt (ww) de deur(znw) op zijn rug naar de rivier(znw). De vraag is nu, ‎of in situationele, lokaliserende zelfstandige naamwoorden (in dit geval ‎de “rivier”) datgene staat genoemd wat er te onthouden valt? Of gaat het eigenlijk om de deur? Op de “rivier” komen we later terug; eerst wat uitleg bij de “deur”. In alle gevallen is de betekenis van de symbolen afhankelijk van de uiteindelijke uitkomst, de punchline, van de grap. Zó komt het Turkse verhaaltje waarbij de deur uit de hengsels wordt genomen in de Herakles–categorie terecht, en het Russische verhaal met het huis op kippenpoten komt in de Feniks–categorie terecht. In het ene geval gaat het om fatsoen (Herakles), in het andere om vertrek naar een andere wereld (Feniks–categorie). Er is ook een Salomon–verhaal: het (ver–)oordelende eerste Marokkaanse Jeha verhaaltje, waarin sprake is van een bruiloft. Het Turkse verhaaltje komt in de Herakles–categorie, omdat de associaties bij “rivier” meer die zijn die met schande (zie verderop) te maken hebben dan de grap met de bruiloft die meer op een rechtzaak lijkt. Hier zie je dat de toegevoegde elementen, rivier en bruiloft, uiteindelijk uitsluitsel geven over de categorie waarin de grap thuis hoort. Symbolen blijken kortom niet een eenduidige uitleg te kennen. Alle attributen, helden, tijdstippen en plaatsen hebben een elkaar versterkende symbolische waarde, die naar een metafysische andere wereld verwijst (zie Interpretatie). Deze eeuwigheidswaarden mocht je niet uit het oog verliezen: moest je goed onthouden! Of helemaal vergeten, omdat er een taboe op rustte. Dit maakt dat er variatie zit in de symbolen, én dat er op een hoger abstractieniveau juist sprake is van eenduidigheid: de tegenstrijdigheid valt onder één paraplu. Het hogere abstractieniveau wijst op een verleden. Daarom kan het symbool ons ook iets vertellen over de ontstaansgeschiedenis van de grap.

3. Wordingsgeschiedenis.

De deur

De deur was misschien in de oudheid wel het belangrijkste onderdeel van een huis, maar bij uitbreiding ook van een stad. Deur en poort zijn in deze verhalen vaak met hetzelfde woord aangeduid. Bij de poort werden niet alleen mensen in– en uitgelaten, maar vonden er allerlei rituelen plaats om de veiligheid van de stad te waarborgen. Bijna altijd is er net buiten de stad een altaar om op te offeren. In Athene was er een speciale poort naar de begraafplaats van de helden. Als je je goed gedragen had, kon je je de status van held verwerven, net zoals in de katholieke kerk iemand heilig kan worden verklaard. Wij kennen nog altijd Petrus die staat bij de poort die toegang verleent tot de hemel. De associatie met “toegang tot de hemel”, heeft de oosters-georiënteerde filosoof Huxley ertoe gebracht om zijn boek over geestverruimende middelen “Doors of perception” te noemen. De deuren in de titel van het boek van de door het Boeddhisme beïnvloede filosoof Aldous Huxley “The doors of ‎perception” wilden de weg vrij maken voor persoonlijke vrijheid door je te ontdoen van verplichtende ballast. Hier voel je al aankomen dat wat je moet onthouden, niet alleen concreet is, maar ook moralistisch, metafysisch van aard.

Zo′n 2000 jaar voor Christus vonden de rechtszaken bij de Sumeriërs niet in een zaal plaats maar buiten de stad, bij de poort. Zó had men de mogelijkheid om de schuldige meteen te straffen. Die straf bestond ook in die tijd al uit het te water laten van de boef, of beter gezegd: hij werd er geboeid en wel in gegooid. Vaak was er buiten de stad een rivier waarin de gerechtelijke uitspraak op uitliep. Rechtspraak houdt zich meestal bezig met eigendom, bezit. Het is dan ook niet verwonderlijk dat je aan een deur door gerechtelijke uitspraak kon zien, wie eigenaar was van het huis. De oudste bron, die vermeldt dat het slaan van een spijker in de deur van een huis, betekende dat het huis van eigenaar verwisselde en voortaan in het bezit was van degene die een nieuwe spijker erin had geslagen, is tussen 2800-2200 vóór Christus! Later werd zo′n spijker niet alleen in de deur, maar ook in een muur geslagen. Dit werd dan gedaan door mensen, van wie het schrift bekend staat als het spijkerschrift. De spijker in deur of muur stond symbool voor een schriftelijke contract.

In dit verhaal, kortweg het deur-verhaal genoemd, staat de “deur” waarschijnlijk symbool voor het lot, karma. Vergelijk de ‎deur waarop zieke zigeuners met het aanbrengen van spijkers in een deur genezing zochten. In je verzoek legde je ziel en zaligheid om genezing van het hiernamaals gedaan te krijgen. Ook Luther zou ‎zijn 95 stellingen in Wittenburg op een deur hebben gespijkerd. Door het slaan van spijkers in een deur verpande je je bindend aan ‎God om Hem zover te krijgen in misstanden in te grijpen en de mensen van dwingende valse verplichtingen te bevrijden.

Het beroemde Topkapi in Istanbul (Turkije) werd vroeger vertaald met Hoge Poort, een aanduiding van de sultan, die als een doorgeefluik van het hier en nu naar het hiernamaals werd gezien. Bij de Hoge Poort kon je je klachten kwijt. De deur verbond de microkosmos (de persoon) met de macrokosmos (onderwereld/hemel). De Turkse Sultan werd nog in de 19–e eeuw aangesproken met de titel “hoge poorte”, hoewel men ook in die tijd al niet meer wist waar het op sloeg. De sultan kreeg deze titel, omdat vroeger uitvoerende, gerechtelijke en wetgevende macht in een persoon waren verenigd. En die “hoge poorte” had met een van zijn bezigheden, nl. de rechtspraak, te maken. Hij sprak recht aan de poorten van de steden van zijn rijk. Ook bij ons hebben lange tijd “poorters” bestaan. Dit waren geen gerechtsdienaren, maar mensen die de rechten hadden verworven om binnen de poorten van een stad te verblijven.

Volgens Titus Livius (Historiae Romanae, boek 7, hoofdstuk 2, pag. 392) moest een hooggeplaatste priester een spijker in de deur van de Tempel van Jupiter slaan om de pest af te wenden. Ook heeft de “deur” te maken met de Romeinse gewoonte de bruid te schaken ‎en over de drempel van haar nieuwe huis te dragen. De deur staat in dat geval symbool ‎voor de Romeinse godheid van de drempel, Janus die naar twee kanten tegelijkertijd kijkt. De betekenis van het “schaken van een bruid” zou terug te vinden kunnen zijn in het eerste Marokkaanse verhaal, waarin de moeder niet kleren gaat wassen aan de oever van de rivier, maar naar een bruiloft gaat. Misschien sluit deze laatste interpretatie voor “deur” aan bij de betekenis “lot/karma”. Het huwelijk was een heel ernstige zaak;alleen wie over voldoende humor beschikte, overleefde het huwelijk. Je werd er meestal door je ouders toe veroordeeld. Verwonderlijk is dat de Marokkaanse versies, waarin de bruiloft voorkomt, dichtbij de Perzische variatie (Yak-Baba) liggen, omdat een geestelijke bruiloft de aanduiding is van de vereniging van soefi′s met God. Het gaat niet zomaar om een bruiloft, maar om de symboliek van een bruiloft in de Islamitische soefi-traditie.

De deur is hier vooral het symbool voor het hout waarop al je ‎zonden als even zovele spijkers zijn bijgehouden: de karma. De “deur” is als een testament? Of, misschien als een kaart van de Wereld op de schouders van de kleine Atlas, een soort Tom-Tom. Van de kaart leest hij de weg af naar de rivier, de overgang naar een ander “leven”? In het verhaal wordt de deur naar de rivier gedragen ‎waar de oversteekplaats naar de ‘onderwereld’ zou kunnen zijn. Zijn het de zonden ‎die op dit “hout” staan gegrift, die je moet onthouden? In de Turkse variatie zou de wasplaats bij een rivier een plek voor ongeoorloofde ontmoetingen en overspel kunnen zijn. In ieder geval duidt de dreiging op het leegroven van het huis, waartoe het kind gelegenheid geeft, op iets waarover schande zal worden gesproken.

De rivier

De ‎situationele (tijd en plaats) verhaaldelen zijn waarschijnlijk “ankers” die ertoe doen om ‎zich “een plek” (Cicero:locus) te herinneren. Er staat niet wat je je moet herinneren. Of bevatten zij juist de ‎dingen die men zich wilde herinneren: “het wassen van kleding” (alle verhalen, behalve het eerste verhaal, het zesde ‎verhaal met Yak-Baba en het zevende verhaal met Lala Foufouya), “de bruiloft” (in het eerste en laatste ‎Marokkaanse verhaal) of “ het land van de zotten” (verhaal met Yak-Baba en Lala Foufouya)? De variatie naar plaats en tijd is zo groot dat dit niet de essentie van het verhaal in alle talen min of meer gelijkluidend kan zijn. Het is, denk ik, de kapstok waardoor je je herinnert wat je je moet herinneren. Een contract, een bijeenkomst is wat je je moet herinneren en dat schiet je te binnen als je aan die plaats of tijd denkt. Alleen “het land der zotten” onttrekt zich aan deze functie, omdat het een niet te localiseren land is. Ik denk daarom dat situationele verhaalelementen plekken en tijden zijn waarop je je moet focussen om je iets nauwkeurig te herinneren en iets te onthouden. Zowel de tijd als de plaats kunnen daarom aanwijzingen opleveren voor de historische context waarin de grap oorspronkelijk lag ingebed.‎

Dit alles geeft geen duidelijke aanwijzing voor de ‎tijd waarin we het verhaal zouden moeten plaatsen. Ik beschik over een Arabische versie uit 1977 van het Deur-verhaal, waarin ‎staat dat de moeder naar een bruiloft gaat. De Spaanse ‎versie uit 2008 is interessant, omdat hierin duidelijk van irrigatie en een geïrrigeerde wasplaats ‎‎(saaqiya) sprake is. Dit zou kunnen verwijzen naar vroeger (de Romeinen waren net als de Arabieren later meesters in ‎irrigatie en kenden geïrrigeerde wasplaatsen, nu nog te bezoeken in bijv. Gefalu, Sicilië). De Dervish versie (1970) wijst erop dat het verhaal voor het eerst zou zijn verteld ‎door de beroemde soefi-verhalen verteller, Murad Shami, het hoofd van de Muradis, die in ‎‎1719 overleed. In Soefi-kringen wordt het verhaaltje in combinatie met twee andere hier niet ‎vertelde verhalen, gezien als satire op reguliere godsdiensten. Ook in het Marokkaanse ‎volksverhaal over Lala Foufouya staat een vrouw centraal, in tegenstelling tot de andere ‎versies. Het verhaal lijkt oud en kent alle ingrediënten die erop wijzen dat het verhaal ook een oudere religieuze betekenis heeft: de aanbidding in de trant van een Zoroaster-verering. De rivier heeft de vorm ‎aangenomen van het waterstroompje, dat ontstaat door klaterend plassen van Lala Foufouya midden in de ‎nacht. Het ‎verhaal zou een verwijzing naar Aisha ‎Qandisha kunnen zijn: bijgeloof dat door de reguliere islam wordt bestreden……Maar die draai is er misschien pas aan gegeven, toen het in 1970 op tv werd uitgezonden?

Waarom de rivier de Deur de symbolische betekenis meegeeft dat het om schande gaat, en niet om een vertrek naar een andere wereld of een oordeel over iemand uitgesproken, heeft met bijgeloof te maken. In Marokko en Turkije geloven veel mensen dat er geesten leven in de buurt van een rivier. Deze demonen zetten je aan tot slechte daden of brengen onheil. Het zich aan de oever van een rivier zich ophouden wordt dan ook afgeraden. Doe je het toch, dan spreekt men daar schande van. Je komt dan in dit geval tot de betekenis van de Turkse grap, dat als je de poorten opent, je kans loopt in de rivier te belanden.

4. Slot.

De oudste versie lijkt te zijn het verhaal met de Drie Derwishen over Yak-baba en ongeveer uit ‎dezelfde tijd (maar met meer aanpassingen voor de televisie) het verhaal over Lala Foufouya. ‎In beide speelt de vrouw de hoofdrol. De vrouw was draagster van het profetische talent, waarvan ‎belangrijke politieke beslissingen afhingen, zoals in Delphi de Pythia of de Phrygische Sibille (Cibele) hiertoe geraadpleegd werden. Er bestonden zelfs hele families (o.a. de afstammelingen van Herakles, de Heraklieten van Klein Azië) die dit talent van generatie op generatie aan elkaar doorgaven.

De bruiloft i.v.m met de Romeinse huwelijksgewoontes de bruid over de drempel (ianua) te dragen, de wasplaats (saaqiya) en de vrouwelijke hoofdrol van lala Foufouya in het land der “zotten”, de vrouwelijke hoofdrol in het Yak-baba verhaal, en de ‘onderwereld’, zijn verwijzingen naar een ouderdom van de grap van vóór de christelijke jaartelling. De Plautus–variatie, Aulularia, zou kunnen bevestigen dat het inderdaad om een heel erg oude grap gaat, ouder dan de eerste opvoering van de Aulularia omstreeks 210 vChr. Plautus ontleende veel aan Menander (342-291vChr), die daarom misschien al aan de wieg van de Deur-grap stond. Bovendien deed Plautus veel grappen op straat op en nam ze mee in zijn toneelstukken. Want de toespeling op het huis op pootjes lijkt in de Aulularia de Russische Deur-grap als bron te hebben, wanneer Staphyla suggereert dat je het huis op je rug weg zou kunnen dragen. De oudste verwijzing is ongetwijfel die naar de Sumeriërs, die een spijker in de deur sloegen als het huis van eigenaar veranderde.

Ik denk dat ik hiermee voldoende heb aangetoond dat een analyse van deze grappen onverwachte inzichten oplevert. Opvallend is dat de symbolen min of meer constant blijven in hun betekenis, en dat al bijna 5 eeuwen. Dit wijst op wat Lévi Strauss als argument aanvoert om verhalen te analyseren: de betekenis van de verhalen ligt niet buiten de verhalen, maar in de manier waarop mensen altijd hebben gedacht. Er bestaat geen verschil tussen het denken van vroeger en dat van nu, in wezen. Dat de verhalen uiteindelijk door het opheffen van de tegenstelling materieel/immaterieel te maken hebben met de wijze waarop sjamanen uittreden, voorspellingen doen en mensen genezen, ligt binnen de interpretatie-mogelijkheden. Maar ook moet je de manier waarop Hegel zijn analyse van de geschiedenis dacht hierbij niet uitvlakken. Hegel ontkende vaak het verschil tussen materiële en immateriële geschiedenis. Kortom er valt nog veel te winnen bij de analyse van deze grappen.