Noten in de teskst

         

(1)‎Voor een omschrijving van de functie van Volkstribuun verwijs ik naar het commentaar bij mijn vorige blog. Cicero is in zijn functie van legaat (afgevaardigde) voor Gallië in dienst van Caesar onschendbaar voor de beslissingen van Clodius, die gekozen wordt tot volkstribuun‎.

         

(2) Het kwam vaker voor dat senatoren rouwkleding droegen als het niet goed ging met de ‎staatszaken. Of dit de eerste keer was in de Romeinse geschiedenis, weet ik niet. In dat geval zou Cicero het hebben uitgevonden. Deze rouwkleding, toga pulla, werd aangetrokken als men in rouw was.Ze was gemaakt van donkere (zwarte) wol. ‎

         

(3)‎ Ridders ( Latijn: equites) behoorden tot(overgenomen uit Harris, pag. 763) de ridderstand. Dit was de hoogste stand van de Romeinse maatschappij na de senaat; kende zijn eigen functionarissen en privileges en had recht op eenderde van de juryplaatsen; vaak waren de leden ervan rijker dan senaatsleden, maar ambieerden ze geen openbare carrière.

         

(4) Cicero had Rome al eens eerder gered van Catilina! Zie inleiding in het Commentaar bij het vorig blog. Toch valt hier een enigszins ironische toon bij Plutarchus te ondekken, die hij meestal niet heeft. Meestal is hij ronduit grappig, als hij zoiets beschrijft. Het lijkt erop dat hij zijn eigen bronnen hier niet vertrouwt. Eigenlijk wordt Cicero hier een beetje als een opschepper afgeschilderd: γενέσθαι πάλιν σωτῆρα τῆς πατρίδος (vert. zou hij de redder van het vaderland worden).

         

(5)‎ Dit is nogal verwarrend. Plutarchus heeft het over Hipponium, maar in het commentaar bij zijn tekst staat dat hij Bruttium bedoelt. Waarom wordt niet uitgelegd. Bruttium is terug te vinden onder de naam Vibo, maar dat is weer een andere stad als Bruttium!‎

         

(6)‎ Dit zou familie van de beroemde dichter van de Aeneas Pubilus Vergilius Maro kunnen zijn, omdat het een ‎verklaring oplevert waarom Publius in Brindisi overleed, maar dat is ‎helemaal niet zeker! Caius Vergilius is in ieder geval niet Publius Vergilius, die overigens wel een bijzondere band met Sicilië had.

         

(7) ‎Dyrrhachium is een stad aan de oostelijke Adriatische kust (zie kaartje hieronder). De naam is ‎waarschijnlijk Fenicisch, met de betekenis “het dorp” (dy:r = dorp; zelfde woord als het Marokkaanse woord “douar”) “van Rachium”. Rachium zou kunnen staan voor Rachid, maar betekent eerder:“mijn hoofdman” (“ras”, hoofd, leider, wordt onder invloed van de “i” -mijn- in bepaalde streken “sj” (rasji=rashi=rasi).‎ De “um” is een achtervoegsel dat vaak wegvalt. De streek zelf, waarin het ligt, Albanië , heeft ook een Fenicische naam met de betekenis: “mijn zonen” met de uitgebreidere betekenis, mijn kinderen of mijn landgenoten, mijn stamgenoten.

         

(8) Soms dan verbaast mij de overeenkomst tussen het verhaal van Cicero en de actuele situatie in dezefde streek. Bij Plutarchus lijkt het of de verschillende steden aan de oostelijke Adriatische kust erin wedijveren Cicero te verwelkomen. Dat ziet er bij Harris iets anders uit, omdat Cicero alleen daar onderdak kan vinden waar een Romeins ambtenaar denkt dat men er niet van op de hoogte is waar Cicero is. Het mag niet bekend worden wie hij is.

         

(9) ‎Hier staan de kenmerken van een depressie, melancholie in de Oudheid genoemd volgens de ‎Humorale theorie, op een rijtje: verstoten door je geliefde, vernedering, ‎kleinzerigheid – niet in staat zijn tot perfectie-, niet luchtig, maar zwaar op de hand zijn‎‎! Cicero′s kosmologie, zoals deze voorkomt op het einde van de De Re Publica in De Droom van Scipio sluit hier naadloos op aan. Binnenkort staat er een volledige vertaling van Scipio′s Droom als bijlage bij de Humorale Theorie op de hierboven gelinkte website.

         

(10) ‎Eén van de bekendste werken van Cicero heet De Redenaar (orator). Daarnaast heeft hij verschillende andere werken geschreven over de kunst van het geven van een goede speech: zie Commentaar bij het eerste blog in deze serie over Cicero en Clodius.

         

(11) ‎In een boek van een uitgeverij van naam De Gruyter dat ik niet kan raadplegen staat een hoofdstuk over het onderwerp hoe de filosoof Kant door Cicero is beïnvloed. Het boek heet “Kant und die Berliner Aufklärung”. Er zijn mij in ieder geval twee onderwerpen opgevallen die Kant misschien aan Cicero heeft te danken. Het eerste is de opvatting van Kant ten aanzien van wat goed is. Over wat deugdzaam is denken de beide mannen hetzelfde: doe goed! Dat is het begin van een gelukkig leven. Het andere onderdeel in de theorie over dat er zoiets is als een “ding–an sich”. Ook Cicero gaat ervanuit dat er een dimensie van de werkelijkheid bestaat die zich niet in woorden laat uitdrukken, om de eenvoudige reden dat dat niet kan. Dit laatste was voor mij een volledig leuke verrassing.

         

(12) Vergelijk Rodenko, het Verhaal van de muilenlapper Maroef: het verhaal eindigt met de oprichting van het Vrijheidsbeeld ( een standbeeld van Libertas)! ‎Een vrouwelijke godheid. Lees ook het Commentaar bij dit slot van Rodenko.

         

(13) Kaart van o.a. het gebied rond de Adriatische Zee dat in de tijd van Caesar veel belangrijker was dan nu. Deze zee stak Cicero over om aan Clodius te ontsnappen.

         

(x)

Oorspronkelijke tekst: Plutarchus, Cicero, 30.2 tot 33.3.

[30.2] τῶν δὲ πλεῖστον δυναμένων τότε τριῶν ἀνδρῶν, [p. 158] Κράσσου μὲν ἄντικρυς Κικέρωνι πολεμοῦντος, Πομπηΐου δὲ θρυπτομένου πρὸς ἀμφοτέρους, Καίσαρος δὲ μέλλοντος εἰς Γαλατίαν ἐξιέναι μετὰ στρατεύματος, ὑπὸ τοῦτον ὑποδὺς ὁ Κικέρων, καίπερ οὐκ ὄντα φίλον, ἀλλ᾽ ὕποπτον ἐκ τῶν περὶ Κατιλίναν, ἠξίωσε πρεσβευτὴς αὐτῷ συστρατεύειν.

[3] δεξαμένου δὲ τοῦ Καίσαρος ὁ Κλώδιος ὁρῶν ἐκφεύγοντα τὴν δημαρχίαν αὐτοῦ τόν Κικέρωνα προσεποιεῖτο συμβατικῶς ἔχειν, καὶ τῇ Τερεντίᾳ τὴν πλείστην ἀνατιθεὶς αἰτίαν, ἐκείνου δὲ μεμνημένος ἐπιεικῶς ἀεὶ καὶ λόγους εὐγνώμονας ἐνδιδούς, ὡς ἄν τις οὐ μισῶν οὐδὲ χαλεπαίνων, ἀλλ᾽ ἐγκαλῶν μέτρια καὶ φιλικά, παντάπασιν αὐτοῦ τόν φόβον ἀνῆκεν, ὥστ᾽ ἀπειπεῖν τῷ Καίσαρι τὴν πρεσβείαν καὶ πάλιν ἔχεσθαι τῆς πολιτείας,

[4] ἐφ᾽ ᾧ παροξυνθεὶς ὁ Καῖσαρ τόν τε Κλώδιον ἐπέρρωσε καὶ Πομπήιον ἀπέστρεψε κομιδῇ τοῦ Κικέρωνος, αὐτός τε κατεμαρτύρησεν ἐν τῷ δήμῳ μὴ δοκεῖν αὐτῷ καλῶς μηδὲ νομίμως ἄνδρας ἀκρίτους ἀνῃρῆσθαι τοὺς περὶ Λέντλον καὶ Κέθηγον. αὕτη γὰρ ἦν ἡ κατηγορία, καὶ ἐπὶ τοῦθ̓ ὁ Κικέρων ἐκαλεῖτο. κινδυνεύων οὖν καὶ διωκόμενος ἐσθῆτά μετήλλαξε καὶ κόμης ἀνάπλεως περιιὼν ἱκέτευε τὸν δῆμον.

[5] πανταχοῦ δ᾽ ὁ Κλώδιος ἀπήντα κατὰ τοὺς στενωπούς, ἀνθρώπους ἔχων ὑβριστὰς περὶ αὑτὸν καὶ θρασεῖς, οἳ πολλὰ μὲν χλευάζοντες ἀκολάστως εἰς τὴν μεταβολὴν καὶ τὸ σχῆμα τοῦ Κικέρωνος, πολλαχοῦ [p. 160] δὲ πηλῷ καὶ λίθοις βάλλοντες ἐνίσταντο ταῖς ἱκεσίαις.

οὐ μὴν ἀλλὰ τῷ Κικέρωνι πρῶτον μὲν ὀλίγου δεῖν σύμπαν τὸ τῶν ἱππικῶν πλῆθος συμμετέβαλε τὴν ἐσθῆτα, καὶ δισμυρίων οὐκ ἐλάττους νέων παρηκολούθουν κομῶντες καὶ συνικετεύοντες: ἔπειτα τῆς βουλῆς συνελθούσης ὅπως ψηφίσαιτο τὸν δῆμον ὡς ἐπὶ πένθεσι μεταβαλεῖν τὰ ἱμάτια, καὶ τῶν ὑπάτων ἐναντιωθέντων, Κλωδίου δὲ σιδηροφορουμένου περὶ τὸ βουλευτήριον, ἐξέδραμον οὐκ ὀλίγοι τῶν βουλευτικῶν καταρρηγνύμενοι τοὺς χιτῶνας καὶ βοῶντες.

[31.2] ὡς δ᾽ ἦν οὔτ᾽ οἶκτος οὔτε τις αἰδὼς πρὸς τὴν ὄψιν, ἀλλ᾽ ἔδει τὸν Κικέρωνα φεύγειν ἢ βίᾳ καὶ σιδήρῳ κριθῆναι πρὸς τὸν Κλώδιον, ἐδεῖτο Πομπηΐου βοηθεῖν ἐπίτηδες ἐκποδὼν γεγονότος καὶ διατρίβοντος ἐν ἀγροῖς περὶ τὸν Ἀλβανόν. καὶ πρῶτον μὲν ἔπεμψε Πείσωνα τὸν γαμβρὸν δεησόμενον ἔπειτα καὶ αὐτὸς ἀνέβη.

[3] πυθόμενος δ᾽ ὁ Πομπήιος οὐχ ὑπέμεινεν εἰς ὄψιν ἐλθεῖν, δεινὴ γὰρ αὐτὸν αἰδὼς εἶχε πρὸς τὸν ἄνδρα μεγάλους ἠγωνισμένον ἀγῶνας ὑπὲρ αὐτοῦ καὶ πολλὰ πρὸς χάριν ἐκείνῳ πεπολιτευμένον, ἀλλὰ Καίσαρι γαμβρὸς ὢν δεομένῳ προὔδωκε τὰς παλαιὰς χάριτας καὶ κατὰ θύρας ἄλλας ὑπεξελθὼν ἀπεδίδρασκε τὴν ἔντευξιν. οὕτω δὴ προδοθεὶς ὁ Κικέρων ὑπ᾽ αὐτοῦ καὶ γεγονὼς ἔρημος ἐπὶ τοὺς ὑπάτους κατέφυγε,

[4] καὶ Γαβίνιος μὲν ἦν χαλεπὸς ἀεί, Πείσων δὲ διελέχθη πρᾳότερον αὐτῷ, [p. 162] παραινῶν ἐκστῆναι καὶ ὑποχωρῆσαι τῇ τοῦ Κλωδίου ῥύμῃ καὶ τὴν μεταβολὴν τῶν καιρῶν ἐνεγκεῖν καὶ γενέσθαι πάλιν σωτῆρα τῆς πατρίδος ἐν στάσεσι καὶ κακοῖς δι᾽ ἐκεῖνον οὔσης.

τοιαύτης τυχὼν ἀποκρίσεως ὁ Κικέρων ἐβουλεύετο σὺν τοῖς φίλοις: καὶ Λεύκουλλος μὲν ἐκέλευε μένειν, ὡς περιεσόμενον, ἄλλοι δὲ φεύγειν, ὡς ταχὺ τοῦ δήμου ποθήσοντος αὐτόν, ὅταν ἐμπλησθῇ τῆς Κλωδίου μανίας καὶ ἀπονοίας.

[5] ταῦτ᾽ ἔδοξε Κικέρωνι: καὶ τὸ μὲν ἄγαλμα τῆς Ἀθηνᾶς, ὃ πολὺν χρόνον ἔχων ἐπὶ τῆς οἰκίας ἱδρυμένον ἐτίμα διαφερόντως, εἰς Καπιτώλιον κομίσας ἀνέθηκεν ἐπιγράψας ‘Ἀθηνᾷ Ῥώμης φύλακι,’ πομποὺς δὲ παρὰ τῶν φίλων λαβών περὶ μέσας νύκτας ὑπεξῆλθε τῆς πόλεως καὶ πεζῇ διὰ Λευκανίας ἐπορεύετο, λαβέσθαι Σικελίας βουλόμενος.

 

[32.1] ὡς δ᾽ ἦν φανερὸς ἤδη πεφευγώς, ἐπήγαγεν αὐτῷ φυγῆς ψῆφον ὁ Κλώδιος, καὶ διάγραμμα προὔθηκεν εἴργειν πυρὸς καὶ ὕδατος τὸν ἄνδρα καὶ μὴ παρέχειν στέγην ἐντὸς μιλίων πεντακοσίων Ἰταλίας. τοῖς μὲν οὖν ἄλλοις ἐλάχιστος ἦν τοῦ διαγράμματος τούτου λόγος αἰδουμένοις τὸν Κικέρωνα, καὶ πᾶσαν ἐνδεικνύμενοι

[2] φιλοφροσύνην παρέπεμπον αὐτόν ἐν δ᾽ Ἱππωνίῳ, πόλει τῆς Λευκανίας, ἣν Οὐιβῶνα νῦν καλοῦσιν, Οὐίβιος, Σικελὸς ἀνὴρ, ἄλλα τε πολλὰ τῆς Κικέρωνος φιλίας ἀπολελαυκὼς καὶ γεγονὼς [p. 164] ὑπατεύοντος αὐτοῦ τεκτόνων ἔπαρχος, οἰκίᾳ μὲν οὐκ ἐδέξατο, τὸ χωρίον δὲ καταγράψειν ἐπηγγέλλετο, καὶ Γάιος Οὐεργίλιος, ὁ τῆς Σικελίας στρατηγός, ἐν τοῖς μάλιστα Κικέρωνι κεχρημένος,

[3] ἔγραψεν ἀπέχεσθαι τῆς Σικελίας, ἐφ᾽ οἷς ἀθυμήσας ὥρμησεν ἐπὶ Βρεντέσιον, κἀκεῖθεν εἰς Δυρράχιον ἀνέμῳ φορῷ περαιούμενος, ἀντιπνεύσαντος πελαγίου μεθ᾽ ἡμέραν ἐπαλινδρόμησεν, εἶτ᾽ αὖθις ἀνήχθη. λέγεται δὲ καὶ καταπλεύσαντος εἰς Δυρράχιον αὐτοῦ καὶ μέλλοντος ἀποβαίνειν σεισμόν τε τῆς γῆς καὶ σπασμὸν ἅμα γενέσθαι τῆς θαλάττης. ἀφ᾽ ὧν συνέβαλον οἱ μαντικοὶ μὴ μόνιμον αὐτῷ τὴν φυγὴν ἔσεσθαι: μεταβολῆς γὰρ εἶναι ταῦτα σημεῖα,

[4] πολλῶν δὲ φοιτώντων ἀνδρῶν ὑπ᾽ εὐνοίας καὶ τῶν Ἑλληνίδων πόλεων διαμιλλωμένων πρὸς αὑτὰς ταῖς πρεσβείαις, ὅμως ἀθυμῶν καὶ περίλυπος διῆγε τὰ πολλά, πρὸς τὴν Ἰταλίαν, ὥσπερ οἱ δυσέρωτες, ἀφορῶν, καὶ τῷ φρονήματι μικρὸς ἄγαν καὶ ταπεινὸς ὑπὸ τῆς συμφορᾶς γεγονὼς καὶ συνεσταλμένος, ὡς οὐκ ἄν τις ἄνδρα παιδείᾳ, συμβεβιωκότα τοσαύτῃ προσεδόκησε.

[5] καίτοι πολλάκις αὐτὸς ἠξίου τοὺς φίλους μἠ ῥήτορα καλεῖν αὐτόν, ἀλλὰ φιλόσοφον φιλοσοφίαν γὰρ ὡς ἔργον ᾑρῆσθαι, ῥητορικῇ δ᾽ ὀργάνῳ χρῆσθαι πολιτευόμενος ἐπὶ τὰς χρείας. ἀλλ᾽ ἡ δόξα δεινὴ τὸν λόγον, ὥσπερ βαφὴν, ἀποκλύσαι τῆς ψυχῆς, καὶ τὰ τῶν πολλῶν ἐνομόρξασθαι πάθη δι᾽ ὁμιλίαν καὶ συνήθειαν τοῖς [p. 166] πολιτευομένοις, ἄν μή τις εὖ μάλα φυλαττόμενος οὕτω συμφέρηται τοῖς ἐκτός ὡς τῶν πραγμάτων αὐτῶν, οὐ τῶν ἐπὶ τοῖς πράγμασι παθῶν συμμεθέξων.

[33.2] οἷς ὁ Πομπήιος ἀδοξῶν ἐκάκιζεν αὐτὸς ἑαυτὸν προέμενος τὸν Κικέρωνα καὶ πάλιν ἐκ μεταβολῆς παντοῖος ἐγίνετο πράττων κάθοδον αὐτῷ μετὰ τῶν φίλων, ἐνισταμένου δὲ τοῦ Κλωδίου συνέδοξε τῇ βουλῇ μηδὲν διὰ μέσου πρᾶγμα κυροῦν μηδὲ πράττειν δημόσιον, εἰ μὴ Κικέρωνι κάθοδος γένοιτο,