Bredero: De Molenaer (deel 4), Ontknoping. Spring hier naar de originele tekst..
Inleiding: Hoe verschillen Sprookjes van Klassieke Grappen.
Toen ik in 1980 voor het eerst kennis maakte met volksverhalen, had ik geen idee dat de verhaaltjes die ik in Marokko had verzameld, teruggingen op verhalen uit misschien wel de derde of vierde eeuw vóór Christus. Ik deelde de verhaaltjes in bij de sprookjes, omdat mijn interpretatie veel ontleende aan het werk van Vladimir Propp, die zijn hoofdwerk noemde: “De morfologie van het toversprookje”. Na zoveel jaren studie denk ik de grappen die ik ondergebracht heb in de categorie Klassieke Humor te kunnen onderscheiden van sprookjes. Ik maak dit onderscheid op basis van dezelfde morfologie, vormleer, waarmee Propp zijn sprookjes analyseerde. Ik gebruik de functies in een tekst, de opeenvolgende handelingen om een verhaal te vertellen, om deze grappen te onderscheiden van sprookjes.
In de Moppenfabriek had ik al geconstateerd dat, als je een klassieke grap achterstevoren vertelt, je geen grap overhoudt, en ook is het geen onzin dat zich dan aandient. Met enige fantasie zie je een verhaaltje tot stand komen, waaraan de clou van de grap ontbreekt. De vier handelingen in de strak logisch opgebouwde klassieke grap maken mogelijk de Klassieke Grappen van Sprookjes te onderscheiden. Alleen als je de volgorde, Begin–reactie–actie;actie–reactie–slot, aanhoudt, ontstaat de Klassieke Grap. Bij omkering van de volgorde van de handelingen in de grap in Slot–actie–reactie;reactie–actie–begin, eigenlijk een nette opeenvolging van handelingen zonder bedenkingen vooraf waardoor je anders doet dan in de loop der verwachting ligt, krijg je sprookjes!
Met het onderscheid tussen Grap en Sprookje komen we bij een belangrijke constatering: namelijk dat eenzelfde tekst kan verschuiven ‘van gemeend’ naar ‘niet–gemeend’, van serieus naar ironisch. Hiermee kun je feitelijk gaan vaststellen, waarom misverstanden ontstaan. Het vertelt ons wat er in het verleden moet zijn gebeurd, waardoor ons denken nuances kon gaan maken, die andere wezens niet kunnen maken. Het vertelt, waarom wij ons mens mogen noemen kortom.
Bredero′s toneelstuk De Molenaer maakt duidelijk dat de kwestie ingewikkelder is dan hierboven voorgesteld. Je zou kunnen zeggen dat een deel van het toneelstuk Klassiek is, Deel 2, de val, maar de rode lijn door het hele toneelstuk heen een verhaal vertelt. Het Klassieke deel maakt het toneelstuk grappig; de rode lijn maakt het toneelstuk moralistisch. Uiteindelijk is de moraal en de daarmee samenhangende symboliek dominant! Dat wil zeggen op het eind van het toneelstuk staat niet de clou van een grap, maar de moraal die de vertelling ons wil meegeven. De veelzijdig interpretabele grap wordt samengeknepen in een dwingende moraal. Nu zitten er bij Bredero zoveel grappen in zijn toneelstukken dat je je kunt afvragen of Bredero door er een moraal uit te wringen niet alleen de mode van de dag volgde. Misschien wilde hij veel liever losjes in het leven staan, maar werd hem dat niet mogelijk gemaakt?
In de komende maanden komen er vier verhaaltjes op dit blog, waar steeds de vraag gesteld wordt: hoort dit verhaaltje thuis in de Klassieke Humor of niet? Het zijn drie Sprookjes van Grimm, waarbij ik mij afvraag of dit wel sprookjes zijn. Ze vertellen ons meer over de religieuze oorsprong van de grap. En tenslotte is er een verhaal van Tijl Uilenspiegel en de Bijenkorven, dat onverwacht een heel andere uitleg krijgt dan ik eerder heb gedaan. En dat vertelt ons iets over hoe uit de grap het verhaal onstond en niet andersom!
- Trijn: afgeleid van Catharina, wat de Zuivere betekent.
- Piet: afgeleid van Petrus, wat Rots betekent. Hij is de baas van de Molen, waarbij een molen symbool staat voor de kerk. Petrus was de eerste paus van de Rooms Katholieke kerk. Merkwaardig genoeg is de naam ambivalent, waarschijnlijk door de leugens die Petrus vertelt, als mensen hem aanwijzen als een volgeling van Christus. Petrus, en daarmee Piet, is niet helemaal betrouwbaar. Vandaar dat onze molenaar, die het er ook niet zo nauw van neemt, Piet heet.
- Aaltje, afgeleid van Adelwald, wat zoiets betekent als Edele Heerster. Aaltje krijgt hiermee trekken van iets dat tussen de maagd Maria en Maria Magdalena in ligt.
- Joost, is de algemeen veronderstelde naam van de duivel.
(2) Samengevat zou je deze serie scheldwoorden kunnen vangen onder de noemer: idioot, wat een andere betekenis kende in de Klassieke Oudheid als nu, zoals onder de link staat te lezen. Het zijn allemaal ook scheldwoorden die met zekere regelmaat een trickster worden toegevoegd! Ook onder de Indianen van Noord Amerika doen veel verhalen rond een trickster de ronde. Het is raadzaam om het commentaar bij dit verhaal van de Winnebago erop na te lezen.
(3) Je zou bijna denken dat Bredero het hier over de “post–sex–blues” heeft. Dit is weer een staaltje van psychologisch inzicht dat alleen intuïtief in de tekst kan zijn geslopen.
(4) In de oorspronkelijke tekst staat: “uilen blijven uilen”. Volgens het commentaar zou dit refereren aan een mij onbekend spreekwoord: “Zelden ziet men uilen met valken vliegen”. De strekking van het gezegde is, dat soort zich bij soort moet houden. Met andere woorden, Joost en Trijntje matchen niet.
(5) Vreemd: eerst gaat hij met haar naar bed en heeft niet door dat het z′n eigen vrouw is. Dat moet hij dan te horen krijgen van zijn knecht! En pas dan dringt de waarheid tot hem door. Laat de psycholoog Bredero ons hier in de steek of is dit juist heel goed opgemerkt? Ik denk dat laatste. Piet is zo geobsedeerd door Trijntje dat hij al het andere vergeet?!
(6)In de oorspronkelijke tekst staat: “te elements verpeuterd”, waarbij “element” = vloek, en “verpeuterd” = bederven. Dat levert de volgende vertaling: met wat jij zegt (vloek) heb je mijn plezier bedorven. Mijn vertaling met “vergallen” is beter, omdat “elements” naar mijn idee verwijst naar de elementen uit de Humorale Theorie, die uit balans raken.
De originele tekst
