grappen van vroeger

Salomon: Recht en verboden verbeelding.

Salomon, sommigen zeggen Salomo, staat model voor een hele serie grappen die zijn oorsprong vindt in rechtvaardigheid. Deze grappen moeten wel heel erg oud zijn, want we treffen er woorden in aan die naar het verre verleden verwijzen, naar de Assyriërs en Sumeriërs van Babylon. Op mijn blog van woensdag 5 april 2017 staat er eentje, waarbij ik me afvraag waarom bepaalde grappen zolang actueel blijven. Deze grap had te maken met het steeds meer naar zich toe trekken van alle macht door de Turkse president Erdoğan. Op mijn blog “Klassieke Humor” staan meer heel erg oude grappen die nog steeds niet aan actualiteit hebben ingeboet! Dat geeft te denken.

De grap uit het begin (en in de rechter kolom) over een Jeha die een dronken rechter op zijn pad vindt, zou je in vier acties kunnen samenvatten: Jeha vindt langs de weg een slapende man in een dure mantel. Hij steelt de mantel en plast er op. Daarna wil de eigenaar van de mantel hem niet meer hebben. De vier actiepunten leveren een centraal gegeven op waaromheen de acties plaats vinden: de mantel.

De mantel heeft een symbolische betekenis. In de Joodse traditie roept de mantel de vraag op of iemand de mantel ook waardig is. In deze grap is duidelijk dat deze rechter zijn mantel niet waardig is. Kleding is een belangrijk thema in de Salomon–grappen. Onder de Romeinen kreeg de mantel van de rechter, in het Arabisch een Cadi genoemd, ook de betekenis van wijnamfoor. Bij de Romeinen was een Cadi een aarden, met pek bestreken of op een andere manier lucht– en waterdicht gemaakt, vat waarin wijn werd bewaard. Op mijn blog van 30 januari 2019 staat dit verder toegelicht. Uit een ander Jeha–verhaaltje blijkt dat zulke grappen soms deel uitmaakten van veel langere verhalen. Dit Turkse voorbeeld heb ik gepubliceerd op maandag 27 februari 2017 op mijn blog onder de titel “De uitgeklede cadi” (= rechter). Een bijzonder Salomon–verhaal is het verhaal, waarin hij recht spreekt op een manier die doet denken aan een rechter Tie verhaal. Het verhaal met de titel “In de val gelopen” stond op 28 november 2016 op mijn blog; grappig is het echter niet.

Meestal is Salomo een voorbeeld dat humoristische navolging krijgt zoals in het volgende voorbeeld:
Het verhaal lijkt te gaan over kleding, maar bij doordenken ook nog over allerlei actuele politieke vraagstukken. Het is een verhaal uit het huidige Israël en Palestina!
(Eigen vertaling: Klik op de tekst voor de originele Arabische versie.)

Een idee.

"Een man lag in het veld te slapen met over zich heen zijn mantel. Er kwam een dief langs, die de mantel stal, wat de ander bemerkte. De man nam hem mee naar de rechter, Jeha, die in deze zaak uitspraak moest doen. Ieder van de beide mannen zei dat de mantel van hem was en dat hij hem niet zou geven aan de ander, tenzij er bewijs was dat de mantel aan hem toebehoorde. Jeha ging er eens goed voor zitten om deze verwarrende zaak te overdenken. Toen schoot hem een schitterend idee te binnen. Hij sommeerde de beide mannen om zich bij hem te vervoegen en om onderling de mantel te verdelen in stukken. Daarop liet Jeha ze een lange tijd aan hun lot over, en hield hij zich in hun aanwezigheid bezig met het inzien van hun papieren……
De eigenaar van de mantel trad roepend om zijn aandacht op hem toe: ‘Geef de mantel maar aan wie je maar wil, zelfs al is het de dief ……’(Want wie heeft er wat aan een kapotte mantel?) Daarop trok hij zich terug en liet hij de mantel voor wat-ie-was. Toen wist Jeha: dit is de eigenaar! En de ander is de dief. En hij deed uitspraak, liet de dief in de gevangenis werpen en gaf de mantel aan zijn eigenaar……"

Opvallend is dat de hoofdpersoon Jeha blijkbaar verschillende rollen kan spelen. In het verhaaltje uit het begin is hij een soort zwerver, in dit verhaaltje is hij de tegenpartij van de zwerver, een rechter. Ook in dit geval staat de mantel symbool voor iets anders: lang, lang geleden was het gewoonte dat stammen die zich in een bondgenootschap verenigden, stukken mantel met hun eigen stamtekens samenvoegden tot één grote koningsmantel. De twist om de mantel in dit verhaaltje, is eigenlijk een ruzie tussen twee stammen over land die uiteindelijk wordt bijgelegd. De symbolische betekenis van mantel voor “de verbondenheid van stammen” is waarschijnlijk de oudste symbolische betekenis.Je zou kunnen zeggen: recht zegeviert over jaloezie.

Het belang van de mantel in deze grappen hangt niet altijd samen met Salomon; er is geen garantie dat een mantel–grap altijd in de Salomon–categorie terecht komt. Romeinen kenden toneelstukken met en zonder mantel. Het overnemen van Griekse teksten door de Romeinen heeft een naam: “fabula palliata”, wat zoiets betekent als “verhaal in een Grieks manteltje”. De “fabula togata” waren de toneelstukken waarbij de acteurs Romeinse kleren (toga) droegen. Een voorbeeld hiervan is de grap waarin Jeha als hij in armoedige kleding bij een banket komt, niet te eten krijgt, terwijl hij een plaatsje aan het hoofd van de tafel krijgt, als hij zich op zijn deftigst kleedt. Pas als de 4 acties als centrale spil “de koningsmantel” hebben —en niet “kleding zonder meer”— is er sprake van een grap in de Salomon–categorie. De grappen met “kleding zonder meer” hangen meer samen met toneelspel, dan met de grap zelf. De grap uit het voorbeeld vind je min of meer terug in het toneelstuk De vrolijke thuiskomst van Plautus. Dit is een complicatie waarmee bij de interpretatie van deze grappen rekening moet worden gehouden. De aangehaalde grap uit het voorbeeld komt in de Herakles–categorie terecht, omdat de nadruk ligt op fatsoen, op normen en waarden, niet op de uitspraak van een rechter. Variaties hierop staan op mijn blog van 22 januari 2019. Tussen de vier acties en de symboliek bestaat een vorm van “samenwerking”, een nauwe samenhang.

De manier van analyseren (interpretatie van 4 handelingen – symboliek van de grap) maakt vergelijking met oudere verhalen mogelijk. De vergelijking levert op dat we kunnen zien hoe uit de oudste grappige verhaaltjes onze humor zich heeft kunnen ontwikkelen. Het geeft de grap over de Turkse premier de betekenis dat hij teruggrijpt op toestanden uit een ver verleden, die niet meer in deze tijd passen. Het symbool dat het verst teruggaat in de tijd is de oudste variatie. Wat blijkt, is dat humor een versnelde ontwikkeling heeft meegemaakt in Klein Azië, toen de Grieken in aanraking kwamen met de Phoeniciërs in ongeveer 800 voor Christus. Veel is hierover onbekend, maar ik denk dat de uitvinding van het schrift hierin een heel erg belangrijke rol heeft gespeeld. De reden is dat in de humor het beeld dat letters oproepen, ook een belangrijke rol kan spelen, wat later in symboliek zijn beslag krijgt. Dat beeld was dat van de tessera hospitalis.