Welke vogels staan voor welke profeet.

         

Aan het begin van de Samenspraak van de Vogels staat een opsomming om uit te leggen welke vogel staat voor welke profeet. Deze vogels worden door mij vergeleken met hun rol in De Vogels van Aristophanes, vooral wat hun symboolfunctie betreft als een verwijzing naar het behoren tot een beplaalde groep: scheldnaam, democraat, tiran, lekker hapje etc. Behalve vogels komen er drie andere dieren in voor, die ik zal toelichten. Waarom welke vogel voor welke profeet staat, hoop ik met een citaat uit de Samenspraak van de Vogels aan te geven. Later komen de vogels terug in het gedicht, maar dat zij profeten aanduiden wordt dan achterwege gelaten. Elke vogel heeft z′n eigen probleem, waardoor hij zegt zijn Weg niet te kunnen voltooien. Deze Weg is het opgeven van het egoïstische karakter van het individu, en het opgaan in de zee van wijsheid. De obstakels die de vogels moeten overwinnen, zijn: liefde, begrip, onafhankelijkheid, onthechting, saamhorigheid, verwondering en ten slotte armoede. De les is dat liefde niets met rede te maken heeft, dat kennis tijdelijk is, maar begrip blijvend. Als je onafhankelijk en onthecht bent, verlang je niets te bezitten of te ontdekken. Verwondering verleidt je ertoe overal grote verscheidenheid te willen zien, maar de saamhorigheid leert je dat er in Wezen (in essentie) maar een Goddelijke Kern is waarom alles draait: de Simourg. Hiermee moet je je willen verenigen om eeuwigheid te ervaren. Simourg betekent letterlijk dertig en is het aantal vogels dat de reis voltooit. Het bereiken van dit eindpunt houdt in dat je jouw Zijn verenigt met het eeuwige Zijn. De reis is een ontdekkingstocht van waarom het eigenlijk allemaal draait: het enige echte zuivere eeuwige bestaan. De 30 reizende “vogels” worden in feite bij het bereiken van de finish als een eenheid herboren. Daarmee wordt duidelijk dat de Simourg staat voor de Vuurvogel (Feniks), de vogel die uit zijn eigen as weet te herrijzen. Je zou in de Samenspraak van de Vogels een handleiding kunnen zien voor profeten: hoe word ik een goede profeet, maar naar die tijd vertaald, hoe word ik een sjamaan.

         

Hoe kun je onderstaande tabel technisch het beste bekijken:

Op een groot scherm valt de tabel in de volle breedte te zien. Problematisch wordt het op het moment je de tabel ziet op een klein scherm, zoals een mobiel. Ook dan schuift de balk mee, maar omdat de tabel niet helemaal te zien is, dreig je het overzicht te verliezen van wat bij elkaar hoort. Om dat enigszins te verhelpen zijn daarvoor drie dingen aan de tabel toegevoegd: een knop (button) om te focussen, een schuifbalk onderaan de tabel, en onafhankelijk daarvan kleurverandering van de tekst als je erop klikt. Door op de knop “focus” te klikken, stel je het focussen op een bepaalde regel in. Je moet niet alleen op “focus” klikken, maar ook op de rij die je wilt lezen. Door te focussen maak je de rij geel die je wilt lezen. Zo kun je beter volgen wat er bij elkaar hoort. De schuifbalk onderaan de tabel, die onafhankelijk werkt van de schuifbalk van de browser, maakt mogelijk dat je alle cellen kunt blijven zien, ook op een klein scherm. Je kunt dus het beste eerst focussen op de rij, zodat hij geel wordt. Daarna ga je helemaal tot het einde van de tabel en schuift de balk naar rechts naar het onzichtbare deel van de tabel. Dan ga je weer naar boven tot aan de gele rij, en je kunt in die rij dan goed lezen wat daarvoor nog onzichtbaar was. Het is een heel gedoe! De Knoppen “Display all” en ”Display” zijn uitgeschakeld.

Door op de linken in de eerste kolom te klikken, spring je naar een toelichting op het verband tussen de vogel en ermee geassocieerde profeet. De link in de tweede kolom brengt je meestal naar een pagina in Wikipedia met een toelichting op de bewuste vogel. Je kunt door op de terugpijl in de browser te klikken weer naar de tabel terugkeren.

         

         

         

         

1. “It was on you King Solomon relied”: (vert.) In jou stelde koning Salomon vertrouwen. Net als in de Vogels van Aristofanes is het de Hop die de vogels gidst naar hun eindbestemming. Een van de categorieën waarin de klassieke humor is opgedeeld, is de Salomon–categorie. Salomon fungeert daar als een model–heerser en –rechter over volkeren. Hij was dat niet zozeer over één volk (het Joodse volk), maar ook over andere naburige volkeren, waarmee hij bondgenootschappen aanging. Hun (vreemde) erediensten waren onder zijn bewind in Jeruzalem toegestaan. Salomon is een van de 48 profeten in de Talmoed, het commentaar op de joodse Bijbel. Bekend is hij behalve om zijn gerechtelijke uitspraken die getuigen van wijsheid, ook om de bouw van de eerste Tempel te Jeruzalem.
2. “Like Moses you have seen the flames burn high”: (vert.) Net als Mozes heb je de vlammen (van het eeuwig brandende braambos) gezien. Mozes is meestal de representant van het joodse geloof, Jezus die van het christelijk geloof en Mohammed die van de Islam. Hij is in zowel het joodse, als het christelijke en het islamitische geloof een profeet. Mozes wordt in de Samenspraak voorgesteld als een vink. Hij is een lafaard, omdat hij niet in Gods aangezicht durft te treden. Bij Aristophanes in De Vogels is de vink een attribuut van Artemis. Er zijn wel overeenkomsten tussen Artemis en Mozes, maar je moet ze wel willen vinden.
   Het brandende braambos, waarnaar dit citaat verwijst, komt in het Midden Oosten in allerlei gedaantes terug. Natuurlijk verwijst het naar de Feniks, die verbrandt en uit zijn eigen as weer opstaat. Vaak wordt Maria hiermee in verband gebracht. Het iconografisch gehalte van de gebeurtenis heeft geïnspireerd tot het hanteren van de Gulden Snede in de schilderkunst. In de Openbaringen van Johannes heeft de Tempel van het Nieuwe Jeruzalem hiervan alle architecturale kenmerken (Joh.21:15-19), zoals ik heb uitgelegd in mijn verhaal over de Humorale Theorie(scroll naar het einde). Johannes werd door Jezus aangewezen als de apostel die zijn moeder, Maria, moest bijstaan na zijn dood. Maar het verband tussen Mozes en Maria (of Johannes?) is voor mij één groot vraagteken!
3. “This circle stands hell; if you can flee Like Abraham from Nimrod′s enmity, Despise these flames”: (vert.) Deze kring weerstaat het hellevuur; als je net als Abraham aan de vijandschap van Nimrod wilt ontsnappen, moet je deze vlammen leren te verachten. In de Samenspraak is Abraham als een papegaai: groen met een (k–)ring om zijn nek. Hij is zó trots op zijn groene mantel en hoopt daarmee zó de vriendschap van wie dan ook te winnen, dat hij zijn Weg niet kan voltooien. Net als een papegaai praat hij Al Khadr (zie noot 11) na, omdat die de wijsheid in pacht heeft waarmee hij genoegen neemt. Hij verlangt niet naar nog meer wijsheid. Bij Aristophanes komt de papegaai niet voor. In de Bijbel wordt Abraham één keer als profeet genoemd, maar in de Koran is hij de op één na belangsrijkste profeet: Ibrahim.
4. “Saleh will greet you as a long lost friend”: (vert.) Saleh zal je als een lang verloren gewaande vriend begroeten. In de Samenspraak is Saleh een patrijs, die altijd uit is op het vinden van juwelen. Zijn hebzucht verhindert hem om de Weg te voltooien. Bij Aristophanes is de patrijs een onbestemde vogel: enerzijds hoort hij thuis in de groep tirannieke vogels, anderszijds wordt hij gegeten. Saleh is een profeet uit de Koran; in de Bijbel komt hij niet voor.
5. “Rejoice in that close, undisturbed dark air – The Prophet will be your companion there: (vert.) Verheug je in die enge, onbewogen donkere lucht: de Profeet zal je daar gezelschap houden ”. “Close” heeft als Arabische equivalent “dy:q”. In Marokko kwam je mensen met een psychische aandoening tegen, die dit woord bij herhaling uitriepen met het gebruinde gezicht naar de blauwe lucht opgeheven. De gezichten waren zo bruin, omdat ze altijd buiten leefden als zwervers: het was onmogelijk ze thuis te houden, omdat ze een onbedwingbare dwang hadden de vrijheid op te zoeken. Ik denk dat zij hiermee zichzelf ook min of meer profetische talenten als van een Maraboet toekenden, waarover meer te lezen staat in het commentaar op mijn blog van 30 januari 2020. Het was een manier om de bemiddeling en bescherming van de profeet in te roepen. In de Samenspraak is de profeet Mohammed een valk, net als in een van de Berberverzetsliederen tegen de oprukkende Fransen. Bij Aristophanes hoort de valk thuis in de groep tirannieke vogels. Opvallend is het ontbreken van het antwoord van de Hop, waarom hij de Weg niet kan voltooien. Wel wordt hij in verband gebracht met een ongebreidelde drang naar vrijheid. Maar onduidelijk blijft of dit de reden is waarom hij zijn Weg niet tot het einde aflegt. Ik vraag me af of hier sprake is van censuur?
   In de Islam is Mohammed de belangrijkste en laatste profeet op aarde. Hij wordt de (sluit–)zegel op de openbaringen genoemd. Zegel is de vertaling van het Arabische “khatm” (خاتم), wat ook vertaald mag worden met “ring”. De ring van Salomon zou je dus kunnen vergelijken met de Zegel van Mohammed. Dit gaat des te meer op, omdat voor beiden geldt dat de ring en de zegel met huwelijksvoorschriften te maken hebben, in het geval Salomon zijn verhouding met koningin Sheba en in het geval van Mohammed zijn huwelijk met Zaynab.
   Ik weet van een uiterst beklemmende film van Igmar Bergman genaamd Het Zevende Zegel over de Pest in de Middeleeuwen met de suggestie dat Mohammed de (sluit–)zegel van alle goddelijke openbaringen is, dat deze film ook “onbeschreven” Nederlanders in psychische nood heeft gebracht. Immers, het einde der tijden was nabij. Wat is er met deze zegel of ring aan de hand dat het zo′n invloed op mensen kan hebben? Deze vraag heeft mij vaak bezig gehouden en nog steeds. Hier speelt de psycho–analyse van Jung met als centraal begrip “het achetype” een rol van betekenis om de redenen te achterhalen waarom zowel Nederlanders als “bezeten” Marokkanen terugvallen op hetzelfde verschijnsel, de ring of zegel van Salomon of Mohammed. Het heeft iets met “beklemming” te maken: een claustrofobische ervaring, waaruit men zich wil bevrijden. In de Bijbel is benardheid vaak een aandoening waaruit men zich wil bevrijden ( Matteüs, 5: 3-10). Openbaringen vonden vaak in grotten plaats; misschien dat dat ook een rol speelt? Maar de film van Bergman begint juist op het strand. Tja. En welke rol speelt het huwelijk en het verlaten van het ouderlijk huis hierbij? De twee mensen die hieraan leden en hun hele leven daaraan hebben geleden, waren beiden jong toen zij in aanraking kwamen met “het zegel” of “de ring” en hadden nog geen partner. Ze zijn beiden op vrij jonge leeftijd overleden, de een was getrouwd en de andere niet. Bij Freud kreeg het de naam dwangneurose, en nog later het etiket: Obsessive Compulsive Disorder (OCD) of ook wel Manisch Depressief ⁄ Bipolaire Stoornis. De diagnose was in Nederland (Bipolair) een andere dan in Marokko (OCD). Wat heeft godsdienst ermee te maken?
      In religieuze gelederen wordt vaak de andere godsdienst de schuld gegeven van een psychische aandoening. Door het doen van exorcistische rituelen hoopt men de zieke te genezen. Dit kan tot ondraaglijk lijden leiden. Soms echter treedt er een soort berusting op en is de “zieke” geen gevaar meer voor de samenleving. In mijn blog van 1 april 2020 heb ik in de noten 3 en 4 van het commentaar daar aandacht aan besteed. Het exorcisme kent al een bewogen verleden.
6. “As Jesus rode his donkey, ride on it (the Self)”: (vert.) Zoals Jezus op een ezel reed, moet je ook je eigen ezel (je ego) berijden. Hier komen we het beeld tegen van Jezus die op een ezel Jeruzalem binnentrekt. Zoals ik in mijn stuk over de ezel heb beweerd, was in het begin van de christelijke jaartelling tot aan de reformatie de ezel een positief symbool voor het christendom, na het optreden van Luther werd het een schandalig beest, waarmee de roomsen belachelijk werden gemaakt. Jezus staat hier voor iemand die zichzelf vernedert. Dit wordt officieel deemoed genoemd: zich nederig gedragen, zich deemoedigen. De boodschap van Jezus behelsde dat een te groot ego je in de weg staat bij het vinden van je ware geloof. Superbia (de arrogantie), de belangrijkste en eerste hoofdzonde uit het christendom tot aan de reformatie, verhindert je een goed gelovige te zijn. Aan Superbia heb ik al tweekeer aandacht besteed in de anlyse van de Klassieke Humor: op 6 juni 2017 en het commentaar daarop, en op 16 mei 2018 en het commentaar daarop. Uit de verdere tekst van de Samenspraak blijkt dat de ezel voor een te grote waarde aan jezelf hechten staat. De strijd tegen een aangeboren narcisme. Het is dus niet zo gek dat Luther de roomse kerk belachelijk maakte door die kerk te vergelijken met een ezel: de RK kerk had een te groot ego in de loop der tijden gekregen. Uit de Samenspraak valt af te leiden dat niet alleen het Marokkaanse Berber verhaal er een nieuwe betekenis bij krijgt —nl dat aan alle Doodzonden de Arrogantie ten grondslag ligt—, maar ook dat de parabel uit de Libro de buen Amor een nieuw bekenisvolle laag erbij krijgt —nl het verschuiven van een band rechtstreeks gericht op God naar een band met de gemeenschap van gelovigen, waarin de mens meer centraal staat.                  
   De vogel die staat voor de profeet Jezus, is de Hazelhoen. De hazelhoen komt in het democratische kamp terecht van koorzingende vogels bij Aristophanes. De hazelhoen krijgt bij Aristophanes ook de naam illegaal. In het licht van de discussie over het al dan niet hebben van het Romeins staattsburgerschap van Jezus, is dit wel een gappig aspect van de hazelhoen. Net als de valk (Mohammed) is er geen antwoord van de Hop, waaruit valt op te maken, waarom de Hazelhoen (Jezus) zijn Weg niet kan voltooien. Je kunt je hier weer afvragen in hoeverre censuur hierbij een rol heeft gespeeld. Je kunt je voorstellen dat er in het gedicht twee antwoorden voorkwamen die er om diplomatiek tactische redenen uit zijn gehaald. Misschien bij de vertaling? Ik weet dus ook niet waarom de keuze op de Hazelhoen is gevallen als zinnebeeld voor Jezus. In de Koran is Jezus een profeet, in het Nieuwe Testament is hij de grondlegger van een het christendom, en in de joodse Bijbel (Tora) komt hij niet voor.
7. “O, sing as David did, and with your song Guide home man′s suffering and deluded throng.”: (vert.) Oh, zing als David, en laat je lied jouw leed en misplaatste drukdoenerij leiden naar daar waar je je thuis voelt. David staat bekend om zijn zangtalent en intelligentie. David komt voor in de Koran en in de joodse en christelijke Bijbel. Dat de nachtegaal de vogel is die in de Samenspraak voor hem symbool staat, is dan ook niet verwonderlijk. Bij Aristophanes in De Vogels is de nachtegaal de vrouw van de hoofdpersoon, Tereus, die zelf een Hop is. De nachtegaal neemt op een verschrikkelijke manier wraak voor het overspel van haar echtgenoot, door hem zijn kind te eten voor te zetten. David voltooit zijn Weg naar de Simourg niet, omdat hij naar niets meer verlangt dan zich in de liefde van een verliefde minnaar onder te dompelen. David is in de Bijbel de man die overspel pleegt met Batseba, de vrouw van een legeraanvoerder (Uria), die hij in de voorste linies laat vechten, zodat hij sneuvelt. Natuurlijk staat David vooral bekend om het verslaan van de reus Goliath, maar dit deel van de Bijbel staat bij mij ook bekend als één van de gruwelijkste en wreedste verhalen uit de Bijbel. Hiermee lijkt het op de mythe van Tereus. Een nachtegaal, de vrouw van Tereus, is een klein en zwak vogeltje dat niet in staat is de gevaarlijke weg in de achtervolging van haar echtgenoot af te leggen.
8. “Destroy this ugly charm (the snake) and Adam then will welcome you to paradise again.”: (vert.) Reken af met die lelijke verlokkingen (van de slang) en Adam zal je weer in het paradijs verwelkomen. In de Samenspraak vertegenwoordigt de Pauw Adam, omdat de Pauw ooit een Paradijsvogel was. Is dit een opzettelijk woordspel? In De Vogels van Aristophanes hoort de Pauw als symbool voor Hera bij de hoofdgod Zeus. Het verband tussen Adam en Hera ontgaat mij. Adam voltooit de Weg naar de Simourg niet, omdat hij zich tevreden stelt met zijn verlangen naar het Paradijs, zonder het te willen bereiken. Verder zegt hij, dat hij de Simourg niet kent, en daarom van de reis naar hem toe afziet. Adam heeft hiermee de trekken van de apostel Thomas, die pas als hij iets tastbaar voor zich ziet, erin kan geloven. Hier wordt dus gesuggereert dat Adam niet gelooft in de Wederopstanding uit de dood van de Vuurvogel (Feniks).
   In de Koran is Adam voor zijn eigen kinderen een profeet. In de joodse en christelijke Bijbel is daarvan geen sprake.
9. “Rise from this well (hell) as Joseph did and gain the throne of Egypt′s fabulous domain”: (vert.) Klim uit deze put zoals Josef deed en verwerf de troon van het fantastische rijk Egypte. Alleen in de Koran is Josef een profeet. In de Bijbel is Josef vooral een verhaal waarin geschiedenis en moraal zich vermengen. Josef is hierin de droomuitlegger van de dromen van een Egyptische farao. De etymologische verklaring uit het Hebreeuws van de naam Josef loopt niet. Daarom is het merkwaardig dat de betekenis van “yshoef” (يشوف) in het Arabisch “hij (laat) ziet (zien)” achterwege blijft wat direct met datgene verband houdt, waarom Josef het meest bekend staat: zijn talent als ziener, droomuitegger. Dat is des te merkwaardiger als je bedenkt dat Egypte, waar Josef onderkoninng wordt, altijd een land is geweest waar Arabisch werd gesproken. Daarnaast bestaat er de associatie met de Soefi′s, omdat zij hun naam te danken hebben aan het dragen van een wollen (“soef” ⁄ صوف) mantel. In het Josef verhaal wordt hij altijd beschreven als iemand met een kostbare mantel, die hij van zijn vader Jacob heeft gekregen, om hem te verwennen. Uit jaloersheid gooien zijn broers hem in de put, en nemen een stuk van zijn mantel mee om aan hun vader te bewijzen dat Josef door wilde beesten om het leven is gekomen. De mantel speelt dus in het verhaal een cruciale rol.
   In de Samenspraak wordt Josef vertegenwoordigd door de mannetjesfazant, een bedachtzame, parmantig lopende vogel. In De Vogels van Aristophanes staat de fazant symbool voor dienstknechten (in livrei). Dit is inderdaad het aspect dat de loopbaan van Josef tekent: hij klimt op van knecht tot farao. Uit het vervolg van de Samenspraak wordt niet duidelijk waarom hij er niet in slaagt de tocht naar de Simourg tot het einde te voltooien. In Arabische landen staat Josef bekend als de enigszins verwijfde schone jongeling, die door alle vrouwen (seksueel) wordt begeerd. Misschien dat dat bij de keuze van de mannetjesfazant voor Josef een rol heeft gespeeld?
10. “Your haert is wrung with grief, you share the gaol That Jonah knew, the belly of a whale– The Self has swallowed you for its delight ”: (vert.)Jouw hart is van smart verwrongen, jij deelt in de ellende die Jonas ondervond in de buik van de walvis. Je eigendunk heeft je opgepeuzeld, alleen om te zwelgen in genot. Jona, ook wel Jonas genoemd, is een profeet die in de Bijbel en in de Koran voorkomt. Hij is vooral bekend om zijn verblijf in een Walvis, een Leviathan. Op mijn blog kwam hij al voor als een figuur bij de Vierde Doodzonde, Jaloezie, in het Berber verhaal over een vader die zijn zeven dochters bezoekt. In de Samenspraak is de duif zijn symbool. In De Vogels van Aristophanes komt de duif in twee groepen voor: in de democratische categorie en in die van de lekkere hapjes. Beide aspecten zijn ook op Jonas van toepassing: hij wordt opgegeten door de walvis en trekt rond in Ninivé (Mosoel) als een waarschuwende, maar luisterende profeet. De duif komt in het verdere verhaal van de Samenspraak niet meer voor.
11. “There knowledge is your guide, and Khezr will bring Clear water drawn from life′s eternal spring.”: (vert.) Daar is kennis jouw gids, en Al Khadr (de groene) zal helder water uit de eeuwige levensbron aandragen. El Khadr (de Groene) is de profeet die in de psychologie van Jung een belangrijke rol speelt. Alweer is er geen vervolg in het verdere verhaal met betrekking tot de betekenis van de tortelduif. Hier is sprake van een tortelduif; het onderscheid duif of tortelduif komt alleen voor in de Samenspraak. Als Al Khadr wordt voorgesteld in het begin van het gedicht, zegt de Hop over hem dat hij aan eigenliefde ten ondergaat en niet met beide benen op de grond staat. Zou je dat ook van Jung kunnen zeggen zoals Freud deed?
12. “Relaesed from both, take off the hood you wear — When you have returned from both wordlds you will land On Zut-ghamin′s outstreched and welcome hand.”: (vert.) Verlost van beide: neem je je hoed (kapje ⁄ huif), die je draagt, af. Wanneer je uit beide werelden terugkeert, zul je op de uitgestrekte hand om je te verwelkomen van Zutghamin je neerzetten. Zutghamin kan ik nergens als naam terugvinden. Deze naam lijkt op Zul-qarnain die in de Koran voorkomt en van wie onduidelijk is wie er met deze naam bedoeld is. Volgens mij is er in de Koran geen sprake van dat hij een profeet zou zijn. Letterlijk betekent de naam: De Twee Hoornige. Waarschijnlijk wijst dit erop dat hij een strijder was met een helm op waarop twee horens stonden. Over het algemeen denkt men dat met Zulqarnain Alexander de Grote is bedoeld. In de Samenspraak is hij in gezelschap van de Havik. Ook de Havik slaagt er niet in zijn Weg te voltooien, omdat hij zo opgaat in het hofleven dat hij zich geen beter leven dan dat kan voorstellen. Hij eet uit de hand van vorsten als Alexander de Grote. Ik kan niet duidelijk opmaken uit het gedicht wat bedoeld is met “beide werelden”. Ik heb het opgevat als een meervoud in concordantie met de dualis (het tweetal) van de Horens die Alexander draagt. Dit meervoud slaat dan op al die landen (werelden) die Alexander de Grote (of een andere vorst) heeft verovererd. Multiculturaliteit speelt in het hele verhaal van de Samenkomst een grote rol, wat valt op te maken uit de keuze aan opgesomde profeten: Salomon, Mozes, Josef, Jezus, Mohammed, en hier Alexander de Grote. Ze hebben allemaal een belngrijke rol gespeeld door over volkeren met verschillende culturen te heersen.
    Eenvoudiger is het te zeggen dat het hierbij om een beeld gaat, waarbij een havik met beide handen de lucht in wordt geworpen, nadat hem de huif (kapje) was afgenomen. Bezwaar is dat het meestal om valken gaat en niet om havikken die zo′n kapje, huif, krijgen opgezet om het dier te kalmeren. Maar verder klopt dit beeld met het citaat. In De Vogels van Aristophanes krijgt Poseidon de naam een havik te zijn, die zich in het tirannieke vogelkoor ophoudt. Verder is het een attribuut van Apollo. Poseidon en Apollo verhouden zich tot elkaar als het emotionele tot het rationele. Heeft dit nog iets van doen met de Tweehoornige Alexander de Grote?
13. “Be an external sign of fierce desire. Whatever happens, burn in those bright flames, and shut your eyes and soul to earthly claims. ”:(vert.) Wees een uitwendig teken van heftig verlangen. Wat er ook gebeurt, ga op in heldere vlammen, en doe je ogen dicht voor wereldlijke aanspraken. Natuurlijk komt op het eind van het verhaal de Vuurvogel of Feniks op de proppen. Ook van deze vogel is mij niet bekend dat ze in welk geschrift dan ook als profeet wordt genoemd. Het mooie van het verhaal is dat hier persoon (profeet) en symbool samenvallen. Tussen beide bestaat geen verschil meer. Bij Aristophanes komt de Feniks niet voor, maar in de Samenspraak komt zijn kind voor als een putter. En die komt in De Vogels van Aristophanes wél voor. De putter is bij Aesopus de kuifleeuwerik en die wordt dan inderdaad in verband gebracht met de Feniks, zowel als kind en als oervader. Bij Aristophanes is een putter een attribuut van Artemis, die we helemaal in het begin tegenkwamen in gezelschap van Mozes en het brandende braambosje. De cirkel is rond. Om de een of andere reden wordt Salomon gepasseerd, en neemt daarmee net als in onze classificatie van de Klassieke Humor een aparte plaats in. Welke reden? Ik zou het niet kunnen beredeneren op grond van deze lijst van vogels en profeten.