grappen van vroeger

Symbolische dominantie.

Net als een spin probeer ik in dit hoofdstuk het web te spinnen waarin ik de Klassieke Humor kan vangen, en onderscheiden van de grappen, grollen, grappige opmerkingen, cabaret zoals we die van de televisie, het toneel en de straat kennen. Een spin maakt een web. Het beeld van zo′n web wordt vaak gebruikt als symbool voor structuur. Zo wil ik het hier ook hanteren. …… Waarom bekruipt mij een onbehaaglijk gevoel, zo gauw ik het over structuur heb? Hebben schrijvers en wetenschappers het zover weten te schoppen, dat ik meteen huiverig word als ik dat woord hoor? Mij is duidelijk dat ik te vaak geconfronteerd ben met dit woord als je gemanipuleerd werd, dat ik het het liefst nooit meer zou willen gebruiken. In plaats van te verhelderen, verduistert, versluiert het vaak dát waarom het eigenlijk gaat. Met deze waarschuwing in mijn achterhoofd wil ik het toch hebben over iemand die ik al regelmatig erbij gehaald heb in mijn blogs en op deze website staat: Greimas; natuurlijk staat op de Franse webpagina veel meer over hem. Ik wil hier kort toelichten hoe ik het “vierkant van Greimas” zie en heb gebruikt in de analyse van deze verhaaltjes.

Je kunt de grappen samenvatten in drie stappen plus een symbool. …… (voorbeeld in het blog op het eind van 2018). Ik heb het nu over drie stappen, omdat in dit voorbeeld een “actie” ontbreekt. Die is weggelaten om de logische opbouw van de grap te benadrukken. Strikt gezien gaat het hier dus niet om een grap. Het belang van het “vierkant van Greimas” ligt wat mij betreft in de deductieve manier van denken in drie stappen die door de symboliek op een zijspoor wordt gezet.
       Voorbeeld deductie:
       (1) Iedereen wil naar de bruiloft elders;
       (2) Iemand moet op het huis letten, tijdens de bruiloft.
       (3) Dus, niet iedereen kan naar de bruiloft: iemand moet thuis blijven.
Omdat het klassieke grappen zijn, verschilt de grap van onze manier van denken. Behalve de logica speelt de symboliek in deze grappen een doorslaggevende rol. Je zou bijna kunnen spreken van symbolische dominantie, waardoor de logica een ondergeschoven rol krijgt. In het voorbeeld gaat het dan niet meer om dat er iemand thuis moet blijven, maar dat degene met een zwarte stip op zijn voorhoofd moet thuis blijven. Dit spanningsveld speelt op allerlei vlakken ook nu nog. Het is dus interessant om de ontwikkeling te traceren, die deze grappen doormaken. De grap doet met andere woorden een beroep op je om verschil te maken in wat logisch is en wat een toegevoegde symbolische lading heeft. Dit verschil maken draagt bij aan begrip voor elkaar. Het is een oefening in empathie.

In deze deductieve manier van analyseren herkennen we het schema van Greimas, zoals ik dat uiteen heb gezet in een bijlage over de grap waarin de hoofdpersoon de voordeur in de gaten wil houden en toch zijn moeder op een bruiloft elders een boodschap wil doorgeven, door de voordeur naar de bruiloft mee te nemen op zijn rug. Ik geef dit voorbeeld, omdat het veel vertelt over klassieke grappen: wanneer ze werden verteld, waar ze werden verteld en wat ze te betekenen hebben. De bruiloft is zo′n plaats, tijd en gelegenheid waarbij grappen volop te berde werden gebracht. Het waren vaak toneelstukjes zoals je ze nu nog kunt zien bij opvoeringen van Wayang vertoningen in Indonesië of toneelopvoeringen rond de figuur Cepot. De structuur van de grap is terug te horen in de begeleidende gamelan muziek. Als het spannend wordt, klinken er van alle kanten dreigende donkere trommelslagen op (misschien oorspronkelijk Chinese) klokken. De muziek accentueert de structuur van Greimas en leidt de toehoorder langs geleidelijke wegen naar de clou van de grap. BOEM. Ik denk dat Professor Wertheim het hierover had als “Punt en Contrapunt” in zijn beroemde studie over “Evolutie én Revolutie” in Indonesië. Had hij dat idee opgedaan in het Wayangtheater?

Maar er zijn veel meer signalen (en daarom voldoet eigenlijk “het vierkant van Greimas” niet). We kunnen ook letten op kleuren waarmee een verhaal begint. Bij klassieke grappen speelt de kleur rood in het begin van de grap de rol de luisteraar gerust te stellen dat deze grap bedoeld is om je te stimuleren tot inspiratie om een juiste keuze te maken. Ook kan de geur van belang zijn, zoals in de grap waarin iemand genoegen neemt met een vleugje mals gebraden vleeslucht en het vlees zelf niet aanraakt, terwijl hij toch wel erg veel honger (!) heeft. Dieren als sterrenbeelden uit de dierenriem spelen een grote rol. En tenslotte de wiskunde van het vierkant, dat in de verbeelding ronddraait als een rad van fortuin of de vogelvlucht in een tijdmachine.

Tijdens mijn studie antropologie was ik geschokt dat er politieke theorieën waren waarin de omgang van mensen met elkaar gereduceerd werd tot een spel. Bij spel had ik altijd de associatie “kinderspel”, niet te hoeven na te denken, zich ongehinderd door het verstand te kunnen laten gaan. Dat was voor mij spel, en niet een politiek debat waarbij men elkaar aftroefde, of een geschreven essay waarbij je je tegenstander aan het kruis probeerde te nagelen. Ik begreep niet dat als je je verstand toeliet zich met het spel te bemoeien, er een spel om de macht ontstond dat je als volwassene moest leren spelen, en waarin je je positie moest leren te bepalen. Het was de natuurlijke gang van zaken dat kinderspel een spel werd, gespeeld door volwassenen, en dat dit spel aan heel andere regels voldeed dan het uitbundige kinderspel. Het spel van volwassenen ging je niet als vanzelf af, je moest erbij denken.

En zo′n spel levert deze website: het leert je op een volwassen manier na te denken over hoe en wat je met een grap wil bereiken, en ze te maken. Ik hoop ermee te bereiken dat je de grappen van anderen beter doorziet, door ze zelf te kunnen nabootsen. Een leuke grap blijft even grappig als je hem leert maken, nadat hij aan je is uitgelegd. En misschien zelfs leuker. Daartoe zit er een Moppenfabriek aan dit Slot van deze website, waar je je eigen klassieke grappen kunt maken. Die leren je in eerste instantie te ordenen, en je leert jezelf kennen in het ordenen. De basis om zulke grappen te kunnen hanteren in het openbaar, actief en passief.

Waarom zou je grappen interpreteren? Omdat je anders de grap niet begrijpt? Begrijpen is een manier om er iets mee te doen. Maar door ze zelf te gaan maken, gaan we niet alleen de grap beter begrijpen, maar ook ons zelf, de tijd van de grap, maar ook onze tijd, de maatschappij van de grap maar ook onze eigen maatschgappij. Daarom hoop ik dat u een poging gaat doen om een Klassieke Grap te maken met de voorgestelde zinnnen en symboliek in de Moppenfabriek. Alles wat hiervoor staat hoeft u daarvoor niet te weten, het werkt ook zonder die kennis, maar natuurlijk is het wel zó dat als je het wél gelezen hebt, het een stuk leuker is om ermee te spelen. Hiernaast wordt de symboliek besproken die z′n belangrijke rol speelt in de Klassieke Humor.

Op de beginpagina, de preambule, hebben we aangekondigd dat je veel Klassieke grappen als het ware als in een film in je verbeelding aan je geestesoog voorbij kan laten gaan. Er vallen dan wel gaten in de film, omdat je het niet op kunt brengen telkens alle details in te vullen om de grap aan onze tijd of zijn tijd in te vullen. Grappen moet je altijd interpreteren en blijken dan voor meerdere uitleggen vatbaar. De Moppenfabriek is heel eenvoudig: stel je voor dat je in de tijd van Tijl Uilenspiegel (16–de eeuw) een Tijl Uilenspiegelgrap maakt. Het is de tijd van de godsdienstoorlogen, en je zoekt een tegenstander voor Tijl, bijv. de Paus, het symbool voor de kerk is een ezel.

Tijl en de Paus zaten beiden op een ezel. De Paus achterstevoren en Tijl vooruit rijdend op de ezel, de ruggen naar elkaar toe. Want de Paus moet worden afgezet en Tijl is het nieuwe geluid in de kerk. Nu horen we in de verte een toeterend geluid (als van een trein) en Tijl zegt: “Dat is de nieuwe tijd!” En de Paus zegt: ”Dit is het teken dat de wereld vergaat!“ Daarop, door dit onbekende geluid verschrikt, struikelt de ezel en valt in een gracht, waarop Tijl en de Paus in elkaars armen komen te liggen en beseffen dat geen van beiden de gracht uit kan komen zonder de hulp van de ander. De wal is te glad en te hoog. Terwijl Tijl op de schouders van de Paus staat, zegt hij: “Ik zal U voortaan ’Lamme Goedzak’ heten.” En springt op de kade om zo vlug zijn benen hem kunnen dragen uit zicht te verdwijnen……

Mocht je heel erg tevreden zijn over het geboekte resultaat en min of meer mechanisch een daverende klassieke grap hebben bedacht, stuur hem dan op naar mijn gastenboek. Als er voldoende grappen op die manier binnenkomen, ga ik kijken ze te publiceren, natuurlijk met vermelding van de naam van de persoon die de grap heeft gefabriceerd.